Nie przypominam sobie, żebym podczas marca myślał jakoś szczególnie o Broniewskim, ale bo też rzecz była nie w myśleniu, reakcja następowała dokładnie według teorii Pawłowa. Padały akurat gęsto inne nazwiska pisarskie i na Broniewskiego głośno się chyba nie powoływano, ale w tych naszych pochodach, manifestacjach, strajkach, w naszej walce przeciw przeważającym siłom policji było coś w realizacji tego, co znaliśmy z akademii.

I pewnie dlatego moim – i nie tylko moim – najsilniejszym wspomnieniem z tamtej wiosny jest scena, kiedy przez okno znajdujące się pod samym sufitem Auditorium Maximum wszedł człowiek w wypłowiałej granatowej fufajce i zawołał : „Studenci! Mnie nikt nie upoważnił, ale chcę wam powiedzieć, że klasa robotnicza jest z wami!”

I z ogromnego, szumnego, euforycznego entuzjazmu buchnęła nagle Międzynarodówka śpiewana przez tysiące głosów. Rzeczywiście czuliśmy wtedy, że ruszamy z posad bryłę świata, czuliśmy się, przez chwilę chociaż, cudownie zespoleni z tym wszystkim, co w narodowej tradycji wydawało nam się zawsze najwięcej warte.

Międzynarodówka śpiewana w obronie Dziadów – toż to cały Broniewski.

I chociaż byłem jednak zastraszony Mokotowem, 30 kwietnia 1968 roku rzuciłem na spacerniaku kartkę z apelem do współtowarzyszy, żeby następnego dnia po apelu zaśpiewać Mazurka i Międzynarodówkę. Kartkę oczywiście znaleziono, a ja nie wytrzymałem śledztwa prowadzonego przez czterech rozsierdzonych do najwyższego stopnia ubeków, i gdy jeden z nich chwycił mnie za brodę, przyznałem się do napisania kartki.

Nie umiałem być stalowym rewolucjonistą i jeden z kolegów z celi do dziś ma o to do mnie pretensję.

Nie miałem w sobie dość nienawiści, już w XII pawilonie, a jeszcze nie mogłem do końca uwierzyć, że to wszystko dokoła dzieje się naprawdę, że ludziom rządzącym Polską dobro ogólne jest zupełnie obojętne, że nic tu się nie wyjaśni ani nie naprostuje, że chcąc czy nie chcąc znalazłem się na tej polskiej drodze, którą do wtóru romantycznych wierszy zdążyło przejść już do historii parę pokoleń.

Dlaczego wciąż powracamy do dyskusji o stalinizmie...
(...) Nie da się ukryć, że jak kania dżdżu czekaliśmy i pragnęli przyjazdu na uniwersytet Zenona Kliszki¹. Kiedy dzisiaj o tym myślę, wydaje mi się to po prostu niemożliwe. Siedziałem w więzieniu za domaganie się przyjazdu Kliszki (o Gomułce nie śmieliśmy marzyć) na nasz uniwersytet. Wspominam o tym również dlatego, że to właśnie doświadczenie nakazuje mi wstrzemięźliwość, kiedy bierze mnie naturalna ochota, by wzruszyć ramionami, puknąć się w czoło, albo jeszcze lepiej odziać w togę Katona, gdy słyszę rozmaite odpowiedzi udzielane przez rozmaitych starszych ode mnie ludzi pytanych o ich udział w tych czy innych zdarzeniach epoki stalinowskiej, tej sprzed października 956 roku.
Śpiewaliśmy na wiecach „Międzynarodówkę”, a w rezolucjach domagaliśmy się usunięcia wypaczeń, które zalęgły się przez jakieś nieporozumienie w naszym przodującym ustroju. To, że nas pałowano, też wydawało się nam nieporozumieniem – i przecież dlatego właśnie domagaliśmy się przyjazdu na uniwersytet Zenona Kliszki, aby owe nieporozumienia wyjaśnić, co było nieporozumieniem w tej sekwencji największym. Kiedy się dzisiaj o tym opowiada, trudno się oprzeć wrażeniu, że takie nagromadzenie nieporozumień najżywiej przypomina fabułę jakiegoś wesołego wodewilu, podczas gdy nie tylko nie były one wesołe wtedy, ale i dziś raczej niewesołe uczucia powinny budzić.
Ta nasza „Międzynarodówka” i naprawianie socjalizmu nie dają się opisać w kategoriach innych niż relatywistyczne, bowiem śpiewanie jej przez nas było działaniem typowym dla tzw. elementów antysocjalistycznych, a zatem będąc sobą było zarazem swoim własnym zaprzeczeniem. W najlepszym razie dałoby się powiedzieć, że i do tej pieśni, i do wielu sformułowań zawartych w naszych rezolucjach mieliśmy wtedy leciutki dystans, ale był on leciutki naprawdę; zdawaliśmy sobie sprawę, że używamy tego języka dlatego, że jest to język najwłaściwszy do porozumiewania się z tow. Kliszką, ale jednocześnie zupełnie nie mieliśmy poczucia, że ten język to rodzaj przebrania, mającego zrobić z nas kogoś innego. Sytuacja wydawała się nam oczywista – w dyplomacji używa się języka francuskiego, my zaś mieliśmy do załatwienia sprawę wymagającą użycia języka socjalistycznego, i musiało upłynąć parę lat, abyśmy mogli zacząć sobie zdawać sprawę ze wszystkich konsekwencji wyboru tego właśnie języka.
Określenie „wybór języka” jest tutaj mylące; problem w tym, iż wiosną 1968 roku nie zdawaliśmy sobie sprawy, że ten właśnie język wybieramy, a jego wybór wydawał się tak oczywisty, że dokonaliśmy go bezwiednie. Bo to jednak był wybór; przecież nikt z nas nie mówił na co dzień takim językiem, a nawet można powiedzieć, przeciwnie: ci, którzy takim językiem zwykli się byli stale posługiwać, nie należeli do organizatorów i inspiratorów wydarzeń marcowych, ale raczej do ich pacyfikatorów.
Wydarzenia marcowe były pokoleniowym doświadczeniem generacji powojennej; umarł w naszym wczesnym dzieciństwie i również jeszcze w dzieciństwie nastąpił Październik – a przecież mimo to, i nawet w momencie buntu, nie byliśmy w stanie wyjść poza narzucone przez stalinizm kategorie. A na dodatek byliśmy przekonani, że stalinizmu dawno nie ma, że się w naszym dzieciństwie skończył. I to jest chyba wyjaśnienie przypomnianego tu ciągu marcowych nieporozumień.

¹ [od redakcji strony]: Zenon Kliszko (1908– 1989) – komunista, bliski współpracownik Władysława Gomułki, członek Biura Politycznego KC PZPR (1959-1970). W 1968 roku od jego wpływem i namową, Władysław Gomułka podjął decyzję o zdjęciu "Dziadów" ze sceny Teatru Narodowego, co zapoczątkowało fale protestów studenckich.

Walc Jan, Dlaczego wciąż powracamy do dyskusji o stalinizmie, referat wygłoszony na sesji poświęconej stalinizmowi, zorganizowanej prze Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Socjologicznego w styczniu 1990, częściowo opublikowany w „Wokandzie” nr 4 , str. 1-4 z 27 stycznia 1991, przedruk: Jan Walc, "Ja tu tylko sprzątam", W-wa, 1995

Gdyby zaś o lewicowości bądź antylewicowości PZPR wnioskować na podstawie jej historii, z powracającym leitmotivem rozpędzania robotniczych demonstracji, przy czym wariant liberalny to pałki i ścieżki zdrowia, ale niejednokrotnie stosowano też wariant z karabinami maszynowymi, otóż na podstawie takiej historii trzeba by tę partię określić jako antylewicową.

Nie zapomnę nigdy widzianego w telewizji w sierpniu 1980 roku obrazu – chyba z plenum KC: Gierek intonuje „Międzynarodówkę”, kamera panoramuje po sali, wszyscy powstają z miejsc i podejmują śpiew, a każdy z nich wygląda z grubsza jak Szydlak – dobra setka spasionych właścicieli PRL-u śpiewa tę właśnie pieśń przeciw strajkującym robotnikom.

Nie tylko nie mogę, ale i nie chcę tego obrazu zapomnieć, a skoro go pamiętam, nie jestem w stanie traktować serio wiadomości, jakoby PZPR była partią lewicową. Póki mówi to o sobie ona sama, nie czuję się zdziwiony ani podenerwowany; używanie słów niezgodnie z ich znaczeniem zawsze było dla tej partii czymś najnaturalniejszym w świecie. Sytuacja zaczyna się komplikować, kiedy w ten sposób zaczynają o niej mówić inni, bo tu ma swój początek szereg nieporozumień, które byłyby śmieszne, gdyby nie były tak bardzo niebezpieczne.
17 czerwca 1990