Kardynał Glemp trafnie zauważył w związku z rozpoczęciem się kolejnej fazy awantur o ustawę antyskrobankową, że oto świat z zainteresowaniem na nas patrzy, ciekaw, co też Polacy zrobią ze swoją wywalczoną nareszcie wolnością i demokracją. Z przyjemnością stwierdzam, że w tej sprawie jesteśmy z księdzem kardynałem tego samego zdania.

Dalej ksiądz prymas proponuje, abyśmy ustawę antyskrobankową ofiarowali Europie – i tu nie jesteśmy już tego samego zdania, bowiem ja wziąłem sobie do serca nauki swojego protestanckiego dziadka, który zawsze powtarzał, by nie uszczęśliwiać bliźnich wbrew ich woli. Otóż wydaje mi się, że jeśli komuś coś ofiarowujemy, powinniśmy się zastanowić, czy obdarowany będzie zadowolony z prezentu – w przeciwnym wypadku mogłoby dojść do tego, że ktoś wpadłby na pomysł np. ofiarowania księdzu prymasowi na imieniny dobrze prosperującego sex shopu o korzystnej lokalizacji.

Pomysł jest oczywiście bardzo dowcipny, ale trzeba potencjalnego ofiarodawcę przestrzec, że tym prezencikiem zapewne nie zaskarbi sobie wdzięczności księdza kardynała ani też jego poparcia w swoich interesach. I należy przypuszczać,że właśnie o to księdzu kardynałowi chodzi.Bo ów powrót do Europy, o którym tyle się ostatnio mówi, i o którym wielu ludzi w Polsce marzy, wcale nie dla wszystkich będzie korzystny.

Europa bowiem to – w przeciwieństwie do Azji – kontynent, na którym kościół jest bardzo starannie oddzielony od państwa i nie ma wielkiego wpływu na politykę, i to już od dawna. U nas natomiast wielkie zasługi dla umocnienia politycznej roli kościoła położyli komuniści, zupełnie niezależnie zresztą od tego, co sobie w tej sprawie planowali, ale ich talenty do osiągania maksymalnej rozbieżności między planami a rzeczywistością są powszechnie znane. Tak czy owak na dalsze prześladowania, tak dla kościoła wzmacniające, liczyć już nie można i widmo zlaicyzowanej Europy zaczęło krążyć po Episkopacie.

Ta groźna Europa ma również i to do siebie, że jest demokratyczna, a demokracja nie jest bynajmniej ulubienicą kościoła katolickiego – przeciwnie, to nie gmina wybiera proboszcza, jak u heretyków, nie diecezja wybiera biskupa, ale ich wszystkich przywozi się – mówiąc po laicku – w teczce. „Demokracja jest – mawiał Władysław Gomułka – ale nie dla wszystkich”. W kościele katolickim jest ona zastrzeżona dla kardynałów, którzy demokratycznie wybierają papieża i to by było na tyle. Największe protesty zwolenników ustawy antyskrobankowej budzi pomysł przeprowadzenia w tej sprawie referendum, co jest zupełnie oczywiste: przecież gdyby większość katoliczek nie chciała sobie robić skrobanek, ustawowy zakaz nie byłby do niczego potrzebny. Jednakże kościół katolicki – instytucja o wielowiekowej tradycji – doskonale pamięta, że prapraprababki dzisiejszych katoliczek wierzyły w swoim czasie w Perkuna i Światowida i bynajmniej nie chciały się po dobrej woli ze swoją wiarą rozstać: dla ich dobra, choć wbrew ich woli, należało te słowiańskie zabobony wyrżnąć z ich świadomości, bowiem uszczęśliwianie bliźnich wbrew ich woli jest właśnie istotą misji kościoła.

Nie o to przecież chodzi, by chodziły na lekcje religii te dzieci, które chcą na nie chodzić do kościoła – rzecz w tym, aby zmusić do uczestnictwa tych, którzy do kościoła z własnej woli ani potrzeby nie pójdą i dlatego przymus szkolny jest w tej sprawie kąskiem tak łakomym. W owej groźnej ideowo Europie sprawdzono eksperymentalnie ponad wszelką wątpliwość, że kościół nie dysponuje środkami ani sposobami perswazji, które mogłyby odwieść wiernych od stosowania środków antykoncepcyjnych i przeprowadzania skrobanek. Nic więc dziwnego, że w tej sytuacji chce kościół wykorzystać czas, kiedy Polska nie stała się jeszcze państwem demokratycznym, a członkowie parlamentu nie są przedstawicielami społeczeństwa, w związku z czym można nimi dosyć łatwo manipulować.

I oto ten sam parlament, który – jak się często słyszy – nie jest godny uchwalić nowej konstytucji, okazuje się wygodny do uchwalenia ustawy antyskrobankowej; ksiądz prymas ma nadzieję, że przy pomocy swoich gromkich oświadczeń zdoła go do tego przymusić.

To zresztą bardziej prawdopodobne niż perspektywa, że wzruszona naszym darem Europa porzuci swoje demokratyczne przyzwyczajenia, a kardynała Glempa obwoła swoim duchowym przywódcą – pewne natomiast, że Jeśli tego rodzaju ustawę uchwalimy, zaznaczymy tym samym swoją od Europy odrębność, dowiedziemy, że chcemy iść inną drogą, którą zresztą kroczy wiele ludów Azji przyznających swoim przywódcom religijnym prawo rządzenia państwem.

Naprawdę interesujące, czy na swojej drodze do Europy dokonamy i tego zwrotu w kontynuacji?

3 lutego 1991

Nigdy nie byłem w Oświęcimiu i wcale się tam nie wybieram. Należę do pokolenia, które było Oświęcimiem szantażowane od małego. Szczególnie lubował się w tych szantażach tow. Wiesław, dla którego straszenie hitlerowcami było jednym z najulubieńszych zajęć. Ale przecież nie on jeden. Oświęcim to był uniwersalny argument przeciwko nam: wyście tego nie przeżyli, więc powinniście siedzieć cicho i słuchać starszych, a wasz głos tak nigdy nie będzie pełnowartościowy.

Trafnie – choć bezwiednie – ujęła ten problem Krystyna Siesicka, autorka wychowawczych powiastek dla peerelowskiej młodzieży: otóż w którejś z jej powieści klasę nastolatków prześladuje okropna nauczycielka, z którą nie sposób wytrzymać. Na szczęście młodzi bohaterowie dowiadują się, że ich Pani była w Oświęcimiu, w związku z czym trzeba jej wszystko wybaczyć. Skoro była w Oświęcimiu, wolno jej się nad uczniami znęcać, a ci powinni przyjmować to z ochotą.

Jeżeli o mnie chodzi, efekt straszenia Oświęcimiem dał skutek paradoksalny: jak tylko ktoś zaczyna mnie Oświęcimiem straszyć, podejrzewam od razu grubszy szwindel. Oczywiście moja reakcja jest głęboko nienormalna, ale przecież jednocześnie dobrze ugruntowana. Czysty Pawłow. Słyszę: mówią o Oświęcimiu – myślę: będą oszukiwać.

Wspominam o tym wszystkim dlatego, że właśnie znowu postraszono mnie Oświęcimiem, tyle że tym razem za straszenie wziął się episkopat. Księża biskupi krzyczą: „Oświęcim! Oświęcim!” na wieść o projekcie zorganizowania referendum w sprawie ustawy antyaborcyjnej. Swoją drogą interesujące, jak oni do tego doszli – co mianowicie wspólnego miałyby mieć hitlerowskie zbrodnie z demokratyczną procedurą stanowienia prawa? Oczywiste jest jedno: argumentu z Oświęcimia używa się po to i tylko po to, aby dyskusję uniemożliwić, aby temu, kto takiego argumentu użyje, nie można było odpowiedzieć.

Niemniej jednak w użyciu przez księży biskupów tego właśnie argumentu tkwi racjonalne jądro. Oświęcim bowiem to synonim czegoś najgorszego, co się mogło zdarzyć. A oto w Polsce może się właśnie zdarzyć najgorsza rzecz, jaką jest w stanie wyobrazić sobie biskup: oto do naszego katolickiego w 99% kraju przyjedzie lada tydzień papież, wezwie do głosowania za ustawą antyaborcyjną, a chwilę po jego wyjeździe społeczeństwo uda się do urn wyborczych, aby dać wyraz swoim poglądom w owej delikatnej materii. Gdyby do tego doszło, mogłoby się wydać, że polskie społeczeństwo nie słucha papieża. Jest to dla normalnego biskupa perspektywa tak przerażająca, że szukając dla niej właściwego określenia natychmiast znajduje odpowiednio przerażające słowo: „Oświęcim!” Niesłuchanie papieża jest grzechem ciężkim i powinno być objęte tajemnicą spowiedzi, wtedy wszystko jest w porządku, podobnie jak ze skrobankami: nie o to chodzi czy będą, czy nie będą, ważne, żeby ich oficjalnie nie było.

Kościół jest bowiem instytucją nauczającą, w związku z czym ma z urzędu rację. W tej sytuacji wszelka debata nad kwestiami, w jakich kościół ma ochotę się wypowiedzieć, jest oczywistym zamachem na samą jego istotę – kościół nigdy i w żadnej sprawie nie był ciekawy zdania swoich wiernych ani też i nikogo innego – gdyby taką ciekawość wykazał, byłby to znak, że nie jest pewny swego – a jest to sytuacja nie do pomyślenia.

Nie jest bowiem tak, by społeczeństwo było upoważnione do przesądzania o kształcie swojego kościoła – przeciwnie, to kościół ma orzekać o kształcie społeczeństwa. A w dzisiejszej Polsce kwestia ta staje szczególnie ostro, musi bowiem kościół odzyskać swoją identyczność poważnie naruszoną w latach stanu wojennego. Stało się bowiem tak, że z przyczyn od kościoła zupełnie niezależnych nagłe znaleźli się w nim wszyscy niepokorni z całej Polski.

Nie popełnimy przesady mówiąc, że tak ścisłych związków elit intelektualnych z kościołem katolickim nie notowała historia od czasów średniowiecznych. I co robić z taką anomalią, gdy zabrakło Wojciecha Jaruzelskiego, który potrafił dokonać tego cudownego zespolenia? Teoretycznie możliwości są trzy: albo kościół dostosuje się do swoich nowych niepokornych owieczek, albo niepokorni nauczą się pokory, której poprzednio i pałą nie można było z nich wydusić, albo każdy pójdzie swoją drogą.

Wiele wskazuje na to, że hierarchia kościelna stara się za wszelką cenę pozbyć niewygodnych dla siebie – bo jednoznacznie konkurencyjnych – elit intelektualnych. Kolejne wystąpienia biskupów, w tym ów ostatni kuriozalny pomysł porównywania pomysłu referendum w sprawie dopuszczalności skrobanek z hitlerowskim ludobójstwem – wszystko to czyni wrażenie, jakby było robione specjalnie w tym celu, aby przepłoszyć z okolic kościoła każdego szanującego się inteligenta.

A czas po temu najwyższy, bo lata walki o demokrację wytworzyły w kraju liczną i silną elitę złożoną z łudzi nie przywykłych do pokornego słuchania księdza proboszcza, gotowych za swoje przekonania iść do więzienia czy pod milicyjne pałki – gdyby tacy ludzie mieli na dłużej pozostać w orbicie kościoła, chcieliby go zmienić na lepszy. A on przecież już jest najlepszy.

19 maja 1991