Urodzony w niewoli, okuty w powiciu,
Ja jedną tylko taką wiosnę miałem w życiu


Czym jest dla mnie Marzec? Wszystkim. Całe moje dorosłe życie jest z Marca, zarówno podmiotowo jak i przedmiotowo.

Marzec ukształtował moją świadomość i Marzec spowodował, że nigdzie nie chciano mi dać pracy. Jego rola jest jednak, jak mi się wydaje, doniosła i w szerszym porządku: ujawnił on dziesiątkom tysięcy ludzi, szczególnie młodych, ale przecież nie tylko, prawdziwe oblicze władzy będącej w strukturalnym konflikcie ze społeczeństwem.

Pokazał, że interesy rządzących i rządzonych są zupełnie sprzeczne, że wszystkie głoszone przez propagandę slogany są absolutną fikcją, że obywatelowi władza odmawia wszelkich praw podmiotowych a będzie on miał ich tyle, ile sobie wywalczy.

Ukazanie przez władzę swojego prawdziwego oblicza ułatwiło i przyśpieszyło proces dojrzewania świadomości społecznej, spowodowało polaryzację stanowisk, uzmysłowiło rządzonym konieczność integracji w obronie interesów. Słowem – Marzec pozwolił polskiej inteligencji otrząsnąć się z obiekcji utrudniających podjęcie działań wiodących ku odzyskaniu suwerenności.

Wychowując się w epoce panowania Władysława Gomułki nabawiłem się niewątpliwie głębokiego urazu, a może nawet rodzaju alergii na charakterystyczny dla ludzi władzy tamtej epoki brak kultury, na chamstwo i prymitywizm, podnoszone podówczas do rangi zasad ustrojowych.

Gomuła był ciemniakiem, bo chciał nim być, nie czytał książek ani gazet nie dlatego, ze nie miał czasu, ale dlatego, że nie chciał, uważał, że swoje wie, i inteligenckie zgniłki nie będą mu się wymądrzały. Literaci do pióra, studenci do nauki, pasta do zębów, a tow. Wiesław oczywiście do w a d z y.

Ma się rozumieć z równie jak on wykwalifikowanymi współpracownikami.
16 września 1990

Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ „Solidarność” z następującą propozycją:
„Andrzeju - powiedziałem - wiesz doskonale, że od lat utrzymuję nie tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?”

Kto zna senatora Celińskiego, wie doskonale, że można mu zarzucać różne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełną powagą odrzekł rozumnie:
„Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi”.

Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał zupełną rację. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem.

I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.
22 stycznia 1993

Jest to sprawa w dzisiejszej Polsce chyba najtrudniejsza - problem nawróconego grzesznika. Nie jestem człowiekiem wierzącym. Ewangelia nie jest dla mnie księgą świętą, ale wiem, że zdanie, iż większa jest radość z jednego nawróconego grzesznika, niż z 99 sprawiedliwych, jest zdaniem sensownym, chociaż owa radość musi być dla tych sprawiedliwych w jakiś sposób bolesna. W naszym, KOR-owskim środowisku, radość z przybywających nowych ludzi była rzeczywiście większa niż tkwiące w pamięci zadry, każące wspominać, jak nas mało było na początku i jak różni późniejsi koledzy kiedyś, w swoich poprzednich wcieleniach, odmawiali nam pomocy czy współpracy. Ale to nie znaczy, że zadr owych nie było.
Kwestia, o której mówię, nabrała szczególnej ostrości w sierpniu 1980 roku i w następujących później miesiącach.
Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działaczy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem rzeczywiście nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swojego zawodu czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntował się praktycznie cały naród. (…)

W "Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki" czy "Życia Warszawy", nie można się zaś było zatrudnić przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego" czy "Zapisu".

Losy ludzi, którzy w "opozycji demokratycznej" znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplątały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności, starającej się, przez cały okres swojego legalnego istnienia minimalizować konflikty z władzami; oszczędzać im, o ile to tylko możliwe, trudnych sytuacji, nie prowokować.
O ironio...

Honor i powielacz: ostatnia książka Jana Walca opowiada o polityce, miłości i zdradzie...

 
Wydana w ponad dwa lata po śmierci Jana Walca jego książka "Ja tu tylko sprzątam" jest zbiorem felietonów i artykułów. Większość z nich była drukowana w "Życiu Warszawy" i w nie istniejącej już "Wokandzie" w latach 1990-1992, kiedy miały miejsce wydarzenia fundamentalne dla najnowszej historii Polski.

Walc - krytyk literacki, publicysta równie błyskotliwy, jak kontrowersyjny, autor i redaktor podziemnych pism i wydawnictw lat 70. i 80. - był ich bacznym obserwatorem. Największą wartością książki nie jest jednak zapis wydarzeń, lecz zapis stanu inteligenckiej świadomości i inteligenckich emocji w okresie demokratycznych i wolnorynkowych reform.

W gruncie rzeczy jest to opowieść o miłości. O końcu miłości. Na początku, w latach 70. i 80., wszyscy się kochali i byli razem - zjednoczona przez opór przeciw totalitarnej władzy inteligencja o solidarnościowo-opozycyjnym rodowodzie. Na końcu jest trochę wzajemnych pretensji, niezbyt wielka partia i schodząca z areny dziejów klasa. Bo, jak Janek pisał, "dożywa również swojego czasu i moja formacja - anachronicznej w dzisiejszym świecie inteligencji, której dawno już by nie było, gdyby jej niechcący nie ocalił komunizm. któremu musiała opierać się przez dziesięciolecia'’.
Więcej nawet, dożywa swego czasu pokolenie "okute w powiciu", rozumujące kategoriami nie przystającymi do nowej rzeczywistości. Walc przyrównuje je do Żydów, z którymi Mojżesz chodził 40 lat po pustyni, by wymarli ludzie o mentalności niewolników faraona... kompletnie nieprzydatni do budowy samorządnego i niezależnego Izraela... "Nasz pokoleniowy pech, że akurat na nas przypadło te 40 lat i że to my musimy wymrzeć, żeby wszystko bylo normalnie i żeby otworzyly się wrota do Ziemi Obiecanej".
Potrafił zrozumieć zachowania zagubionych na pustyni reform Polaków. Bez zgody na głupotę, ale i bez pogardy dla niej. Jeden z najciekawszych tekstów tej książki to "Młotem prędzej", z kwietnia 1991 r. - zapis konfliktu w podwarszawskim Józefowie, gdzie Marek Kotański próbował zainstalować dzieci chorych na AIDS. Walc nawet rozumie, dlaczego szef MONAR-u nie poświęcił cza­su na przekonywanie. Nie poświęcił, bo go nie miał, "swoim chorym musi pomagać już teraz, w tej chwili, bo przecież oni są i muszą się gdzieś podziać... dość, że Kotański nie próbował mieszkańców Józefowa przekonać - próbował ich zmusić".

O to samo właśnie Walc miał pretensje do kolejnych rządów solidarnościowych: "W demokratycznym państwie polityka polega głównie na przekonywaniu, o czym nasi politycy zdają się nie wiedzieć albo nie pamiętać. Kto bowiem podejmuje decyzje, o których słuszności nie potrafi opinii publicznej przekonać, narusza tym samym kredyt zaufania, jakim został obdarzony, i powinien pamiętać, że przyjdzie mu kiedyś rachunek zapłacić".
Książka Walca nie jest analizą tego, jak doszło do płacenia rachunku. Jest subiektywnym, często niesprawiedliwym, ale fascynującym dziennikiem pokazującym, jak powstawało i powiększało się pęknięcie pomiędzy - "panem Janeczkiem", jak Walc lubił pisać o sobie - polskim inteligentem w średnim wieku, a wyłaniającą się z tejże inteligencji elitą polityczną.

Jan Walc nie był oczywiście jakimś tam sobie inteligentem.

Był jednym z najwybitniejszych intelektualistów młodszego pokolenia KOR-owców. Pewnie dlatego to rozejście się dwóch części inteligencji - rządzących i rządzonych - odbierał tak osobiście, boleśnie. Był przecież kolegą Zbyszka Bujaka, Andrzeja Celińskiego, Jacka Kuronia czy Adama Michnika.

Może właśnie nazwisko Michnika jest tu szczególnie istotne. Michnik jest jedną z głównych postaci tej książki, ważnym punktem odniesienia. Autor "Dziejów honoru w Polsce" był dla Walca, jak dla wielu z jego pokolenia, kimś szczególnym, wyjątkowym. Nie mógł więc Walc zaakceptować tego, że Michnik był i pozostaje przede wszystkim własnością Michnika.

Ten stosunek Walc pokazał relacjonując, jak to Michnik "zwierzył się" Wojciechowi Jaruzelskiemu: "Ja w myśli rozmawiałem z Panem przez te parę lat po wprowadzeniu stanu wojennego właściwie codziennie". Walc z gorzkim humorem komentuje to wyznanie: "Nigdy nie przychodziło mi do głowy, że dałoby się budować zdania, których podmiotem miałbym być wspólnie z gen. Jaruzelskim bądź kimś spośród jego towarzyszy - przeciwnie, za swojego towarzysza uważałem Adama Michnika i niemało razem robiliśmy. Obecne wyznania Michnika stawiają mnie w wyjątkowo głupiej sytuacji: oto okazuje się, że gdy faktycznie robił to ze mną, jednocześnie w myślach robił to z Jaruzelskim, trudno więc byłoby się dziwić, gdybym urządził teraz scenę zazdrości z tłuczeniem talerzy etc... A najgorsze w tym wszystkim - myślę jak każda zdradzana żona - że z taką szantrapą."

Walc był bowiem zdecydowanym antykomunistą.
I miał pretensje do tych, którzy uważali, że po Okrągłym Stole problem przestał istnieć. Podkreślał, że Polska jest jedynym krajem w tej części Europy, w którym "byłe kierownictwo państwa ciągle jeszcze nie jest niepokojone przez prokuratora". A zarazem rozumiał powody politycznych kompromisów. Uważał, że jego przyjaciele-politycy odeszli od zasad opisanych w "Dziejach honoru w Polsce", ale rozumiał, dlaczego odeszli, dlaczego "ów »honor w Polsce« staje się zjawiskiem historycznym". Pisał o "hrabim Rolandzie", który nie dmie w róg, bo nie honor mu wołać na pomoc przeciw Saracenom. A przecież "wiemy wszyscy, że hrabia Roland popierał z całej mocy pierwszy w pełni suwerenny rząd francuski sformowany przez Karola Wielkiego i wiemy również, że Karolowi potrzebne jest poparcie rycerza Rolanda. I jest absolutnie oczywiste, że śmierć hrabiego jest poważnym ciosem dla rządu Karola W. i utrudnieniem w realizacji jego programu, tak politycznego, jak gospodarczego, a chodziło, jak pamiętamy, o dokonanie we Francji przemian na skalę dziejową".

Więc "pan Janeczek" wie, że choć przedtem przy powielaczu po wielekroć rozmawiał z hrabią Rolandem o tym, że to nie honor dąć w róg, to teraz zasady są inne, chwila jest inna i nie chodzi o to, "by na dnie z honorem lec". Chciałby tylko wiedzieć, czy rezygnacja z dawnych zasad miała sens.

Chciałby, aby autor "Dziejów honoru w Polsce" napisał kiedyś drugi tom swojej pracy i żeby tam było o tym, jak hrabia Roland przyjeżdża do Magdalenki i jak oni potem ze sobą żyli - czy bardzo długo i szczęśliwie".
Jan Walc "Ja tu tylko sprzątam", wydawnictwo Szpak, Warszawa. Promocja książki odbędzie się w kawiarni Czytelnika w Warszawie dziś o godz. 18.00

Drogi Włodku¹!
Znowu prosisz o tekst dla "Krytyki", a mnie równie trudno odmówić, jak napisać. Wiesz, że mi bez pisania źle i wynalazłeś taki temat, żeby mi było szczególnie trudno znowu nic nie napi­sać. Chcesz, żebym zrecenzował dla "Krytyki" nową książkę Bratnego, powieść "Rok w trumnie", wydaną w stutysięcznym nakładzie przez propagandowe wydawnictwo.
Ty dodajesz, że książkę rozkupiono, co wskazuje na powodzenie Bratnego, na to, że zamysł zohy­dzania Solidarności może mu się udać. Nie przeceniałbym praktycz­nych możliwości propagandysty, bo, jak wiadomo, pies szczeka, a karawana idzie dalej. Ile on się już biednieńki nie nałgał – i co z tego ma? Obełgiwał AK i jest ona dziś wzorem dla pokolenia wychowanego na jego "Kolumbach". A czy jego kłamstwa o roku 1968 czy 19 70 mają jakikolwiek wpływ na stosunek społeczeństwa do tych dat?
Przed wielu laty, kiedy zaczynaliśmy wydawać "Krytykę", pi­sałem w niej o Pamiętniku moich Książek tego samego autora. Recen­zji swojej dałem tytuł Postaw czerwonego sukna, wzięty ze słynnej rozmowy Kmicica z Bogusławem Radzwiłłem, gdzie Rzeczpospolitą przedstawia się właśnie jako postaw czerwonego sukna, a książę Bogusław wyraża pogląd, iż ciągnąć za nie trzeba, bacząc tylko, aby na płaszcz starczyło.

Rewelatorem takiego poglądu na ojczyznę był wówczas dla mnie Roman Bratny, jeden z pierwszych, obok Ryszarda Wojny, współczes­nych apologetów Targowicy. Rzecz była o narodowej zdradzie i wte­dy, w 1978 roku dowiedzenie, że Bratny jest "zdrajcą" satysfakcjo­nowało mnie jako publicystę. Kiedy jednak chcesz dzisiaj, żebym znowu o nim pisał – takie stwierdzenie nie wystarczy. Słowa, szczególnie te mocne, dewaluują się prawie tak szybko, jak nieszczęs­na złotówka, na tle publicystyki podziemnych gazetek określenie kogoś mianem zdrajcy nie jest w żadnej mierze wyróżniające, a dość powszechny jest pogląd, że zdrajcami narodu, są wszyscy ci, którzy poparli zamach 13 grudnia, i przy pewnym punkcie widzenia, który mi jest zresztą bliski, trudno bronić przeciwnego poglądu.
Skoro mamy więc do czynienia z kategorią tak szeroką, pow­staje pytanie o jej przydatność, o to, czy z używania słowa "zdrajca" wynika jakiś praktyczny pożytek. Czego nam trzeba dzisiaj dowodzić? Że Bratny kłamie? A czy jest jakiś czytelnik "Krytyki", łącznie z tymi, którzy ją czytają służbowo, który by myślał ina­czej? Że czyni to z niskich pobudek? A kto przypisuje mu pobudki wysokie, jemu, który za swoje kłamstwa płacony jest po parę zło­tych od każdej wystukanej litery? Co i komu mamy jeszcze udowad­niać? Czy może mamy robić Romanowi Bratnemu przykrość, licząc, że nieprzyjemnie mu będzie czytać druzgocące nawet uwagi w pod­ziemnym kwartalniku politycznym? Póki trwał czas udawania, póki dobrotliwy i liberalny gangster uważał za stosowne utrzymywanie mitu o "jedności moralno-politycznej całego narodu" , póki władza usiłowała nas przekonywać, że jest dobrem, a nie złem koniecznym, póty zawstydzanie Romana Bratnego w niezależnej prasie mogło mieć dostrzegalny cel.
Nawet ci, którzy uważali system za zbrod­niczy i niereformowalny, mogli podzielać pogląd, że obnażanie nieprawości, wywlekanie ich na widok publiczny jest czynnością sensowną; będzie bowiem zmuszać władzę, czy przynajmniej jej po­szczególnych ludzi, do pohamowania, do odstępowania od działań, które by zbyt ostro godziły w obraz, jaki chciała pokazywać na zewnątrz.
A dziś? Świat Romana Bratnego i świat czytelników "Krytyki" przestały się zazębiać. Nie tylko przestaliśmy mieć wspólnych znajomych, tych którzy w sierpniu 1980 dali Bratnemu do podpi­su apel intelektualistów o pokojowe rozwiązanie gdańskiego kon­fliktu – ale dziś już nie mamy sobie nic do powiedzenia. To jest najważniejsze i zarazem najbardziej przerażające,

Już w sierpniu trudno było wyciągnąć rękę do porozumienia, bo trzeba ją było wyciągać do ludzi, którym nie chciało się podawać ręki A teraz? Wyciągnąć rękę do Urbana, Rakowskiego, Dobraczyńskiego, Jaruzel­skiego czy Bratnego właśnie?
Ilu jest w Polsce ludzi, którzy ma­ją ochotę podać im rękę? O Gierku i jego ekipie myślało się jednak inaczej – Gierek, przynajmniej na początku, chciał dobrze, starał się zaspokajać społeczne oczekiwania, nie odważał się występować przeciwko narodowi. Kradł, owszem, i pozwalał kraść swo­im podwładnym, ale, jak mówi ludowa mądrość "wracaj Edziu do ko­ryta, lepszy złodziej niż bandyta". Po prostu społeczeństwo jest bardziej skłonne wybaczyć władcy nawet bizantyjską skłonność do przepychu /jakież to ludzkie!/, niż zdobywanie czołgami fabryk i kopalń, niż obozy internowania i godzinę policyjną.

Złodziejstwo, jeśli nie chodzi o kradzież chleba, nie może nic przedstawić w swojej obronie, łatwo więc było ekipie Gierka wszelkich racji odmówić. Dziś też nie chcemy słuchać o racjach władzy, co najprościej wyraża się w powszechnym poglądzie, że "nie ma takich racji, które usprawiedliwiałyby wypowiedzenie wojny własnemu narodowi". Ale Bratny na takie racje się powołuje. Ten sam Bratny, który za czasów Gierka był zwolennikiem poglą­du, że należy wyrwać dla siebie, ile się da najwięcej bez zada­wania zbędnych pytań, dziś próbuje przyswoić sobie tezy genera­ła Jaruzelskiego o konieczności obrony narodu przed nim samym.

Jeśli moja wiara w dobre intencje generała Jaruzelskiego jest mocno ograniczona, to Romanowi Bratnemu jeszcze trudniej byłoby mi je przypisać, bo jego dotychczasowe dokonania każą podejrzewać, że gdyby do władzy w Warszawie doszedł pułkownik Kadafi, Bratny stałby się gorliwym wyznawcą islamu. Z tego też względu żywię zasadnicze wątpliwości, czy recenzowanie Bratnego w "Krytyce" nie jest dla niego niezasłużoną nobilitacją.

Tu jednak opadają mnie inne wątpliwości. Chociaż mój sto­sunek do Rakowskiego czy Urbana nie odbiega zapewne od średniej krajowej, to jednak pamiętam, że pracowałem w "Polityce" w la­tach 1972-76. Wydawało mi się wtedy, że jestem uczciwym człowie­kiem, że nie czynię zła i do dziś sądzę, że nie muszę się wsty­dzić żadnego z opublikowanych w organie Mieczysława Rakowskiego artykułów. Nie zmienia to jednak faktu, że współpracy z "Poli­tyką" , współtworzenia gierkowskiej propagandy – wstydzić się po prostu muszę.
Kiedy wreszcie w "Polityce" przestałem pisać, a nie stało się to niestety wskutek mojej dumnej odmowy dalszego współucze­stnictwa w kłamstwie, bo Rakowski, po podpisaniu przeze mnie czegoś tam, po prostu zakazał mnie drukować – uzyskałem komfort duchowy dysydenta, sprawiedliwego między pełnymi nieprawości i nakłamania, więc rychło na wszystkich, którzy nie przeszli ta­kiego jak ja przełomu, patrzeć zacząłem z pewną przymieszką pogardy.

Później, wrastając w środowisko opozycyjne poznawałem ludzi, którzy wylądowali poza oficjalnymi strukturami w różnych okresach historii PRL, przy czym wielu z moich nowych kolegów i przyjaciół szczególnie tych starszych, kiedyś należało nawet do partii.
I oto zaobserwowałem takie zjawisko: dla każdego z nas oczywisty jest moment jego własnego zerwania z reżimem, które nastąpiło po czymś, co ten reżim ostatecznie kom­promitowało, godne szacunku są decyzje tych, którzy zerwali przed nami i zupełnie niezrozumiałe jest stanowisko tych, któ­rzy przy władzy pozostali, nie wypierając się zarazem wartości, które dawniej wyznawaliśmy wspólnie, a przeciw którym tak spek­takularnie, przynajmniej, w moim mniemaniu, występowała właśnie władza.

Nie rozumiałem tego i nie rozumiem do dziś. W roku 1979, kiedy bojówka karateków z AWF masakrowała obecnych na wykładzie TKN w mieszkaniu Jacka Kuronia, znalazł się tam mój dawny przyjaciel, partyjny naukowiec, który całe zdarzenie widział, a z partii nie wystąpił.
Z mojego niezrozumienia tego faktu po­wstał tekst listu do owego przyjaciela, opublikowany w "Biule­tynie Informacyjnym" . Otrzymałem nawet odpowiedź na ten list, w której mój przyjaciel pisał, że był tłok, on stał z tyłu i nie widział tego wszystkiego, co ja w swoim tekście opisuję.
Jakkolwiek, moim zdaniem, była to odpowiedź fałszywa i wykrętna, było w niej przecież coś dobrego: na moje pytanie, jak mógł pozostać w partii, widząc na własne oczy bojówkę pacyfikującą słuchaczy wykładu z pedagogiki, odpowiadał, nie że mógł właśnie, ale że na własne oczy nie widział.
Wynikała więc z tego jakaś forma zgody z moją tezą, że po zobaczeniu pewnych rzeczy nie sposób w partii pozostać i historia PRL przekonuje nas dowodnie, że próg wrażliwości decydujący o postanowieniu odmowy dalszego popierania władzy jest bardzo różny dla posz­czególnych ludzi.
Jest to sprawa w dzisiejszej Polsce chyba najtrudniejsza – problem nawróconego grzesznika. Nie jestem człowiekiem wie­rzącym. Ewangelia nie jest dla mnie księgą świętą, ale wiem, że zdanie, iż większa jest radość z jednego nawróconego grzesz­nika, niż z 99 sprawiedliwych, jest zdaniem sensownym, chociaż owa radość musi być dla tych sprawiedliwych w jakiś sposób bo­lesna. W naszym, KOR-owskim środowisku, radość z przybywających nowych ludzi była rzeczywiście większa niż tkwiące w pamięci zadry, każące wspominać, jak nas mało było na początku i jak różni późniejsi koledzy kiedyś, w swoich poprzednich wciele­niach, odmawiali nam pomocy czy współpracy. Ale to nie znaczy, że zadr owych nie było.
Kwestia, o której mówię, nabrała szczególnej ostrości w sierpniu 1980 roku i w następujących później miesiącach.
Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działa­czy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem rzeczywiście nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swojego zawo­du czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntował się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia. My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało
się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy, dostawali dob­rze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowa­ne przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcze­śniejsze zasługi.
Jak powszechnie wiadomo, jeszcze podczas gdańskich roko­wań władza zajęła stanowisko, iż może się zgodzić na żądania MKS-u, ale jednocześnie cała siła propagandy zwrócona została przeciw tym, którzy współbudowali świadomość robotników, pozwala­jącą im owe żądania sformułować. Największą nienawiść propagandystów budził oczywiście Jacek Kuroń, autor historycznego wezwania "nie palcie komitetów, zakładajcie własne" . 
Nie należało wła­dzy drażnić, trzeba było postępować w ten sposób, aby nie utrud­niać sytuacji, co sprowadzało się do tego, że nie mogliśmy zaj­mować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.

Najboleśniejsze było to, że działania władz, mające na celu utrudnianie doświadczonym działaczom opozycyjnym zajmowania istot­nych miejsc w Solidarności, działania zresztą z punktu widzenia władz jak najbardziej celowe, natrafiały na niezwykle podatny grunt pośród tych, którzy do ruchu doszlusowali później, którzy szermierzami odnowy stali się wtedy dopiero, gdy stało się to i dozwolone. Atakowanie KOR-owców, odcinanie się od "opozycji" stwa­rzało im wygodną sytuację, w której nie musieli, ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia, czy nawet współdziałania z władzami. Światli wydawało­ by się, ludzie godzili się z poglądem, że KOR-owców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo zacho­dzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje "ambicje polityczne".

Nie wiem, co się tu stało, bo niby Solidarność odrzucała propagandowy język "Trybuny Ludu", ale jednocześnie dawała sobie wmawiać, że już lepiej się w towarzystwie przyznać do wenerycznej choroby, niż do politycznych ambicji. I aż mi głupio powiedzieć, ze sam takich ambicji nigdy nie miałem – tak mi się przynajmniej wydaje, choć może to nieprawda, może mi tylko wmówiono, że mi się one nie należą.

Ale przecież mieliśmy przyjaciół, którzy je mieli i którym odmawiano do nich prawa.
Chociaż władza ustalała warunki tej od­mowy – nikt, nawet po przeciwnej stronie, nie pytał, jakie one są, te słynne "ambicje polityczne KOR-owców". A przecież zarazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiedzialnych haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna. Za to dla dobra publicznego proponowano nam, żebyśmy się do niej nie pchali, a wyjściem optymalnym byłoby oczywiście, gdybyśmy się poszli utopić.

Ten wariant opisał zresztą Piotr Wierzbicki w pastiszu Malej Apokalipsy gdzie wysłannicy kręgów intelektualnych przychodzą do Kuronia z żądaniem, żeby dla dobra sprawy popełnił samobójstwo.
W "Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki" czy "Życia Warszawy", nie można się zaś było zatrudnić przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego", "Zapisu". Losy ludzi, którzy w "opozycji demokratycznej" znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplątały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności, starającej się, przez cały okres swojego legalne­go istnienia minimalizować konflikty z władzami, oszczędzać im, o ile to tylko możliwe, trudnych sytuacji, nie prowokować. O ironio…

Zapytasz Włodku, jaki to ma związek z Bratnym i jego nową powieścią. Otóż ciężko to wyznać, ale jest to jedyna warstwa tej książki, która budzi we mnie nie tylko odrazę, ale i refleksję. Bratny zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnowili się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycje Solidar­ności.
We wrześniu 1980 r., w drukarni, tajnej oczywiście, gdzie powielaliśmy posierpniowy numer "Biuletynu Informacyjnego", ułożyliśmy z Zenkiem Pałką, moim nauczycielem drukarskiego fachu, balladę o nagonce na Macieja Szczepańskiego, jaka właśnie roz­pętała się w prasie oficjalnej. Balladę wydrukowaliśmy bez wie­dzy redakcji "BI" jako dodatek zatytułowany "Głos Niezależnego Drukarza"² czy jakoś podobnie.
Była tam i taka zwrotka:

"Kopie dziś Bratny i Horodyński
Rakowski, poseł Holoubek
Wczoraj z Maciejem robili świństwa
A dzisiaj kopią go w dupę."

Mieliśmy rację w trzech czwartych, to znaczy spośród czterech nie­ustraszonych szermierzy odnowy z cytowanej zwrotki trzej rychło dowiedli, że ich sierpniowy zwrot był czysto koniunkturalny, że nie był w istocie zmianą poglądów, przełomem, ale skutkiem postępowania w myśl stałej zasady, iż należy się dostosować do każdych nowych okoliczności.
Kiedy owe okoliczności uległy znowu zmianie, kiedy konfron­tacja zaczęła się przybliżać wielkimi krokami, a potem rzeczywiś­cie nastąpiła, trzeba było spojrzeć na ludzi znowu inaczej.

W Bia­łołęce zetknąłem się z kolegą, który nie chciał wstąpić do Soli­darności, mówiąc że nie znosi owczego pędu i zapisze się, kiedy będą za to zamykać. Pamiętnej nocy, przy spisywaniu personaliów, za­pytany o przynależność organizacyjną, kazał wpisać Solidarność – wstąpił do Związku 13 grudnia 1981 roku. Takich jednak można było policzyć na palcach, większość tych "robotników dwunastej go­dziny", jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywała się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno, i dlatego, że było wolno.
I niełatwo było im wierzyć. My, weterani dysydencji, wyciruchy aresztów w całym kraju, nie mogliśmy, patrząc na tych nowokreowanych rycerzy odnowy, nie czuć bolesnej zadry, nie mogliśmy nie zadawać pytania: "a gdzieście byli, kiedy nas ścigano, bito i włó­czono po komendach?" . I czasem dokładnie było wiadomo, gdzie, cza­sem pamiętaliśmy szczegółowo, kiedy i w jakich okolicznościach pan X czy Y nie chciał podpisać jakiegoś apelu, odmówił pożyczenia samochodu, opublikował wredny tekst. Nowe, częstokroć płomie­nne ich zaangażowanie wyglądało przede wszystkim trochę głupio: jeszcze widzieliśmy ich w rolach dawnych i nowe wyglądały jak przebranie.
Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, – ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno i były liczne uzasadnienia, od ewangelicznych do pragmatycznych. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce z jesieni 1980 roku cytowałem słowa Pierwszej Brygady gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy, w konkluzji tego tekstu mówiłem, że przed sierpniem mieliśmy do czynienia z syste­mem, który porządnych ludzi czynił świniami, tym więc goręcej należy powitać okres nowy, który nawet z łobuzów będzie robił zwolenników wolności, demokracji i innych równie sympatycznych idei.

A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisywać duszę artysty. Pisałem o naszych urażonych ambicjach – trudniej było widzieć urażone ambicje innych, ich emocje, ich jakże ludzkie za­patrzenie w siebie i jeszcze dawać im wiarę, że jeśli nawet czy­nili zło to nie z pobudek wyłącznie niskich, że jeśli się nawet kurwili z Gierkiem i Łukaszewiczem, to jeszcze nie znaczy, że mu­szą to robić do końca życia. Myślę, że pośród wielu różnic mię­dzy Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że ja naprawdę wierzę, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką. I tak się czasami zdarza, że jawnogrzeszni­ca zostaje świętą…
Piszę o tym wszystkim próbując rekonstruować tło, na jakim ów problem nawróceń musiał w owym czasie widzieć Roman Bratny. Oczywiście rodzi się pytanie, czy kwestią taką w ogóle warto się zajmować, czy poglądy takiego typa jak Bratny w ogóle powinny nas obchodzić, czy mogą być one tematem, o którym mówi się w to­warzystwie, Wielu powie: zdrajca, ze zdrajcami się nie dyskutuje, zdrajców się likwiduje i jest w tym oczywiście sporo racji, to znaczy właściwie nie racji, ale zaspokojenia naszych emocji, które są często racjom przeciwstawne.

Jeśli mam być szczery, to mój emocjonalny stosunek do Brat­nego jest następujący: jeżeli przyjdzie do mnie grupa młodzień­ców o rozwichrzonych brodach i dzikim spojrzeniu radzić się, czy dokonać zamachu na Bratnego – będę odradzał, bo terroryzm uważam za zło, ale jeżeli dowiem się, że ktoś Bratnemu zrobił kuku, moim pierwszym odruchem będzie radość – dobrze mu tak, takiemu owakiemu. Po prostu życzę jemu i jemu podobnym wszystkiego najgor­szego, chorób, nieszczęść, bólu, niepowodzeń w pracy i życiu oso­bistym, i nie mam zamiaru ani przed sobą, ani przed Tobą, ani przed kimkolwiek innym udawać, że jest inaczej.
Ale nie prowadzi to do praktycznych wniosków – nie będę Bratnemu przebijał opon w samochodzie czy truł mu psa /jeśli ma/, i chociaż pamiętam, jak dojmująco bolało, kiedy "nieznani sprawcy"otruli jamniczkę Kuroniów. Bo jest tak, że ja się z bezmiarem własnej nienawiści do Romana Bratnego zasadniczo i pryncypialnie nie zgadzam, zarówno ze względów moralnych jak pragmatycznych.

Jest jakoś tak, że wychowani jesteśmy w tradycji wybacza­nia /niektórzy uważają, że to jedna z najważniejszych przyczyn polskich nieszczęść/ i aprioryczne odmówienie racji przeciwnikowi, niechęć do wmyślenia s w jego sytuację jest nie tylko nierycerska, ale nasz przeciwnik i nas przecież określa, przeto akty re­dukcji na nim dokonywane rykoszetem uderzają w nas samych.
Czy więc Bratny może mieć rację i jaka by ona musiała być?
A więc przede wszystkim: do zamierzchłej przeszłości należą cza­sy, kiedy przedstawiciele władz PRL i ich adherenci mogli z jaką taką choćby skutecznością powoływać się na tradycje polskiej lewi­cy, tradycje, w jakich notabene zostałem wychowany, tradycje wal­ki o wolność, o prawa dla słabych i skrzywdzonych, te, które wyz­naczają nazwiska Mickiewicza, Żeromskiego, Struga.
Gierek jeszcze na ostatnim w swoim życiu plenum KC śpiewał Międzynarodówkę, co przeka­zywała telewizja w sierpniu 1980 r. osiągając efekt przysłowio­wej marksistowskiej farsy: pośród milionów strajkujących, zbunto­wanych robotników, żądających chleba, wolności i spełnienia licz­nych innych postulatów jakby żywcem wyjętych z pism Marksa i En­gelsa /z wyjątkiem oczywiście wolności religii/, pośród tych tłu­mów banda pasibrzuchów śpiewała rewolucyjną pieśń.

Generał preferuje mniej nasyconego treściami rewolucyjnymi Mazurka Dąbrowskiego, a jeżeli Międzynarodówkę gdzieś tam musi ze względów zwyczajowych jeszcze zaśpiewać, nie każe tego pokazywać w telewizji, co zresztą świadczy o delikatności jego uczuć. Sys­tem, w którym żyjemy, zmienił się w swoich deklaracjach z dobre­go, ba, najlepszego systemu sprawiedliwości społecznej, który ma przynieść nam szczęście i świetlane perspektywy, w zło konieczne, w porządek jałtański, którego nie wolno negować, bo grozi to na­rodową katastrofą.

Roman Bratny, który zresztą z żadną lewicową tradycją nig­dy nie miał nic wspólnego, lubi cytować zdanie, które raz przy­pisuje własnemu ojcu, raz wkłada w usta postaci powieściowych /w tym także w powieści ostatniej/ – zdanie mówiące, że zerwać z rządem londyńskim należało wtedy, kiedy się doszło do wniosku, że się ze Stalinem nie wygra.

Jest to stanowisko jasne, zrozumiałe, rozsądne i trudne o podważenia. Mam intelektualny obowiązek zrozumienia, że może istnieć pewna ilość obywateli polskich, żywiących przekonanie, iż ostatnie 200 lat historii Polski dowodzi niemożliwości wygra­nia z Rosją i to bez względu na panujący w niej ład czy nieład ustrojowy. Jest to, jak powiedziałem, pogląd rozsądny, równie rozsądny zresztą, jak pogląd, że ostatnie 200 lat historii Rosji dowodzi, że nie ma ona z Polski wymiernego pożytku, ma natomiast wymierne kłopoty – ale oba te poglądy są w obu krajach, mówiąc enigmatycznie, po prostu niepopularne.

Opcja za podporządkowaniem się Rosji, tradycyjnie prawico­wa zresztą, miewała na przestrzeni polskich dziejów wielu i róż­nych zwolenników i promotorów. Nie było jednak bodaj w dziejach kolejnych spadkobierców idei targowicklej pokolenia tak bezna­dziejnie zrezygnowanego, jak obecne. Poprzednicy Bratnego coś za owo poddanie się Rosji chcieli osiągnąć, wierzyli, że przy­niesie ono prywislanskiemu krajowi rozkwit gospodarczy, bo rosyj­skie rynki zbytu itd., wierzyli, że posłując do Dumy uzyska się rzeczywisty wpływ na politykę światowego imperium, że Polska z jej zachodnią, wyższą kulturą, będzie w stanie nad Rosją osta­tecznie zapanować, powtórzyć grecki cud…
A Bratny? On mówi, że jak będziemy się zachowywać spokojnie i rozsądnie, to może zdo­łamy ocalić życie. Już nam niczego nie oferują poza nadzieją, że może uda się uniknąć wjazdu do Polski sowieckich czołgów, uniknąć powtórzenia rzezi, wywózek na Sybir, inkorporacji do imperium i totalnej sowietyzacji. Nie chcemy tego słuchać, my, spadkobiercy Jagiello­nów, Batorego, Mickiewicza. Mówimy na to – zdrada. A przecież, jeżeli rozumować uczciwie, nie sposób w pełni odrzucić racji targowiczan. Zastanawiam się czasem, czy tym, co ich od nas odróżnia nie jest po prostu pesymizm, brak wiary w to, że może się jeszcze w tym kraju wydarzyć kiedyś coś dobrego.
Owa wiara właśnie, opozycja między pesymizmem i optymizmem, to zagadnienie niezwykle znaczące dla rozumienia współczesnej Pol­ski. W czasach KOR-owskich mówiliśmy, że optymiści są w naszym śro­dowisku, a pesymiści należą do partii. Jest w tej opozycji coś wa­żnego, tym bardziej, że pesymizm choć tak dla nich dzisiaj charak­terystyczny, nie jest przecież bynajmniej grzechem pierworodnym polskich komunistów, przeciwnie, siłą kreacyjną tej partii był op­tymizm właśnie, może naiwny bardzo, może nieuzasadniony i prymitywny, ale to on był najważniejszą przesłanką zdobycia przez nich władzy, którą do dziś utrzymują.

I tak jakoś, po kolei, optymiści opuszczali PZPR, przestawali stanowić w niej większość, wreszcie byli coraz bardziej widocznymi na szarym tle pesymistów, coraz bardziej postrzegało się ich jako ciało obce, i kiedy wreszcie wy­rzucano z partii optymistę tak spektakularnego jak Stefan Bratkowski, zdziwienie publiczności budził raczej fakt, iż do tej pory się on w partii uchował /czego tam szukał?!/, niż że go z niej usunięto.

Łatwo powiedzieć, że partia, która usuwa ze swoich szeregów ostatniego optymistę, popełnia samobójstwo. Łatwo dowodzić, że nie można sprawować skutecznie władzy bez optymizmu, bez nadziei, jedynie imię własnego głębokiego wewnętrznego przekonania, że wie się lepiej, co dla tego narodu dobre. Narodu – który się ma notabene – za bandę politycznych kretynów i samobójców.
Włodku – jeśli się dobrze przypatrzeć tej całej sprawie, spojrzeć na nią excusez le mot, strukturalistycznie, zobaczymy fascynującą postać samotnego bohatera, romantycznej jednostki przeciwstawiającej się ciemnej masie, człowieka tragicznie niezrozumianego przez współczesnych – i będzie to Mieczysław F. Rakowski czy właśnie Roman Bratny. Jeżeli czytać ich wystąpienia publicystyczne, co czynię zresztą rzadko, a do czego w wypadku Bratnego Ty mnie zmusiłeś dając do ręki wycinek z ogromnym wywiadem w "Tu i teraz", nie sposób tego ich robaczywego romantyzmu nie zauważyć.

Ale dlaczego robaczywego? Włodku, jakie to wszystko trudne! Ja po prostu jakoś organicznie nie umiem być z większością, zawsze mnie ciągnie, żeby być po strojnie słabszych i samotnych i stąd ta próba wmyślenia się w ewentualne racje Romana Bratnego, którego nikt nie kocha ani nie rozumie. Nie wiem, ile oni sami o sobie wiedzą, jak wyglądają ich sny, jak walczą ze swoimi sumieniami. Bo ja uważam, że i Roman Bratny ma sumienie, a Adaś w swoim słynnym liście przypisuje posiadanie tego organu nawet generałowi Kiszczakowi. Pogląd to na pewno niepopularny i wielu znam zaprzysięgłych katolików, którzy twierdzą, że Rakowski nie ma duszy nieśmiertelnej. Ale jakże to tak?

Jeśli więc przyjąć, że ci ludzie mają sumienia, to trzeba pochylić czoło przed ich odwagą, przed gotowością obciążenia tych sumień tym wszystkim, co się w tej chwili w Polsce dzieje. Jeśli przyjąć, że trzeba ocalać Polskę przed nią samą, że trze­ba nie dopuścić do wybuchu płacąc za to każdą cenę, to warto się tej koniecznej do zapłacenia cenie przyjrzeć. Ile i w jakiej wa­lucie?
Patrzę, jak płaci Roman Bratny, człowiek zawsze rozrzutny, ten, który za samą obecność w życiu kulturalnym PRL-u zwykł był zawsze płacić wysoko. A więc przede wszystkim pogarda. Te tysią­ce ludzi, którzy na sam dźwięk tego nazwiska reagują grubym epi­tetem, te tysiące ludzi, którzy odmówią podania ręki. Jak głębo­kie musi być wewnętrzne przekonanie o własnej słuszności czło­wieka podejmującego romantyczną walkę przeciw światu. To tak się łatwo mówi "romantyczną", ale gdyby nawet przyjąć, że Roman Brat­ny jest Konradem Wallenrodem, co wydaje się założeniem nieco na wyrost, to ile kosztuje człowieka życie w nieustającym kłamstwie? Bo przecież mierząc normalną, ludzką miarą, plugastwa, które Bra­tny musi wypisywać, jeśli nie chce wypaść ze swojej roli, powinny doprowadzić do obłędu.

Nie będę tu analizował Roku w trumnie, książeczki, o któ­rej nawet nie można powiedzieć, że nie ma w niej słowa prawdy, bo byłoby to określenie zbyt łagodne. Tam każde zdanie, każda sytuacja, są prawdy odwrotnością. Trumną zostaje nazwana Polska 1981 roku i już tym tytułowym określeniem osiąga Bratny skalę kłamstwa, która mi imponuje. Gdyby wprogramować w komputer sło­wnik Doroszewskiego, a następnie informacje o tym, co się w Pol­sce w 1981 r. działo, już nawet niekoniecznie obiektywnie, niech by tylko te, które drukowała "Trybuna Ludu", a następnie kazać maszynie wybrać rzeczownik najbardziej niestosowny dla określe­nia owych wydarzeń, zapewne otrzymalibyśmy taki właśnie wydruk, trumna. A Bratny to wszystko zrobił ręcznie, bo przecież chyba nie na komputerze MSW? Nie znajdzie się zresztą w tej książce pozornie niemal nic krytycznego o Solidarności – kwestia, czym ona była, jak gdyby naszego programisty nie interesuje; woli po­mijać to, co ogólne, ważne i wielkie, zajmując się przyczepia­niem łatek, pluciem pod nogi, i liczy, że się coś przyklei.Gdzież on nie jest w stanie plunąć !

Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich komple­ksów i mięczakowatości – ale cóż robić, łączę się z tysiącami, jeżeli nie milionami ludzi w podziwie dla prawdziwej męskości i siły. Kiedy do przystanku podjeżdża wreszcie autobus, kolejny, do którego nie potrafię wsiąść i widzę Jego prawdziwego mężczy­znę, który depcząc ciężarne staruszki dostaje się tam, gdzie chce się dostać, zostaję, zastygły w podziwie i zazdrości.
A piszę to ja właśnie, nie święty Franciszek jakiś, ale sprawozdawca z procesu Rozwensa, publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tylko. Ale gdy patrzę na Romana Bratnego, to czuję, żem przy nim wiejski parobek ze strażackiej remizy, a on to Brus Li karate mistrz. Bratny, pi­sząc latem 1983 roku, jest w stanie umieścić pośrodku swojej powieści trupa licealisty, obciążyć odpowiedzialnością za jego śmierć Solidarnościowe podziemie, z osobistym uwzględnieniem Stefana Bratkowskiego, a dla większej pikanterii, uczynić chłopca synem samotnej matki i dać jej imię Basia.
Czy przed czymś Brus Li naszej publicystyki politycznej się cofnął? Owszem, nie dał chłopcu na imię Grześ. No, ale cóż – nobody’s perfect.

I widzisz, Włodku to jest tak: nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy /mizernych/ czy sławy /wąt­pliwej/, nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje, tym bardziej, że jakkolwiek najlepszy i jedyny w swoim rodzaju, ma przecież wie­lu naśladowców, równie dla mnie tajemniczych.

Jeśli zaś przyjąć jedyne zrozumiałe /co nie znaczy ani naj­bardziej prawdopodobne, ani na pewno prawdziwe/ tłumaczenie, że ci, których nazywamy zdrajcami, działają wedle własnego przekona­nia z pobudek patriotycznych, to trzeba powiedzieć, że nie tylko nie zgadzamy się z nimi ocenie sytuacji, w ocenie co jest dob­rem Polski, ale, mówię przynajmniej za siebie, takich rzeczy jak Roman Bratny nawet dla Polski nie potrafilibyśmy robić.

Nasze szczęście, że nie uważamy, że dla tej Polski trzeba kłamać, mordować czy zamykać ludzi w więzieniach /czy na pewno tak nie uważamy? – jakże łatwo byłoby zestawić listę!/, ale wybór takiego właśnie światopoglądu jest dla nas w gruncie rzeczy łatwie­jszy; odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i nim robić.
Pismo mówi, że szeroka jest droga i przestronna jest brama, która wiedzie na zatracenie i zachęca, aby przechodzić przez ciasną bramę. Wszystko zależy od tego, gdzie komu ciasno. Nasi przyjaciele nie chcą zamienić swoich ciasnych, wydawałoby się, cel na szerokie bulwary Paryża i w jakiś sposób też wybierają łatwiejszą dla siebie drogę. Mam nadzieję, że wolno mi to powie­dzieć, bo znam ich dobrze i wiem, że to prawda. Bratny zaś wybiera drogę dla nas tak trudną, że aż niemożliwą. Czy dla niego jest ona łatwa? Nie wiem.
Wiem natomiast jak łatwo jest dziś pluć na Bratnego i jak ochoczo czynią to ludzie, którzy jeszcze parę lat temu kolegowali się z nim w redakcji "Kultury", kiedy jeszcze pisał w słynnym artykule My, teraz /na który w 1 czy 2 numerze "Zapisu" odpowiadał Sta­szek Barańczak/ właściwie to samo, co pisze obecnie – zwracał się do kolegów, by nie podpisywali listów protestacyjnych kierowanych do władz, żeby nie wywołać tymi listami czołgów na ulice.
Cieszę się, że ci dawni koledzy Bratnego są dziś z nami, ale nie umiem się przyłączyć do chóru – znowu to jakieś za łatwe. I wiem, że przyjdzie mi się cieszyć z niejednego jeszcze nawróconego, ale nie będzie to dziecięca radość, płynąca z impulsu, a jakby Roman Bratny jeszcze przed nawróceniem wpadł pod tramwaj, to cóż – wola boska.

Jak widzisz Włodku, mój stosunek do Romana Bratnego i tego, obecnie robi, jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami, nad którymi nie jestem w stanie zapanować w sposób zwalający na poważną recenzję z jego książek. A przecież czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia, co sami wiedzą, a w dodatku mogą przeczytać w co drugiej podziemnej gazetce, tak, że wybacz mi, ale nie spreparuję mocnego kopa z soczystymi cytatami fragmentów szczególnie obrzydliwych, bo i nie warto i – po prawdzie – zupełnie mi się nie chce.

¹ Włodzimierz Mart: pseudonim Jana Kofmana, redaktora "Krytyki"
² patrz: "Biuletyn Niezależnego Drukarza"


Wiktor Kulerski, "Nie dla mnie sznur samochodów" , czyli zawodność potęgi smaku. Polemika z tekstem Jana Walca List do Włodzimierza Marta, Krytyka nr 21 1984

List do Włodzimierza Marta Jana Walca, zamieszczony w 17 numerze "Krytyki" z 1984 roku będzie ważnym źródłem dla badaczy. Spotka się z zainteresowaniem nie tylko zgłębiających percepcję twórczości Romana Bratnego (formalnie dotyczy jego powieści "Rok w trumnie" ), ale przede wszystkim ściągnie na siebie uwagę szukających świadectw o działaczach opozycji demokratycznej zarówno przed-i posierpniowej, pozostawionych przez nich samych. Lektura "Roku w trumnie" stała się dla Walca okazją do refleksji nad samym sobą i nie tylko. Używam świadomie zwrotu "nad samym sobą" , mimo, że autor "Listu…" z upodobaniem używa liczby mnogiej pisząc my, Korowcy, w naszym, korowskim środowisku" , a nawet nie cofa się przed modnymi zdrobnieniami ("Adaś" ) podkreślającymi poufałość z luminarzami. Nie chcę poglądów Jana Walca przypisywać całości tego środowiska. Pragnąłbym również, by nie czynili tego ci, którzy w przyszłości będą korzystać z "Listu…" jako materiału źródłowego, świadectwa poglądów, tęsknot i urazów opozycjonisty. A pierwszym, który powinien skorzystać z materiału źródłowego dostarczonego przez Jana Walca, jest nie kto inny, jak sam Roman Bratny. Będąc na jego miejscu wybrane fragmenty "Listu…" umieściłbym albo zamiast posłowia do najbliższego wydania "Roku w trumnie" , albo – jeszcze lepiej – na skrzydełkach obwoluty jako najlepszą reklamę i uwiarygodnienie.

Autoportret zawiedzionego

Autoportret autora stał się niezamierzonym leitmotivem " Listu…" Oto co celniejsze fragmenty:
My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi.
…nie mogliśmy zajmować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.
A przecież zrazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiednich haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna.
Losy ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplatały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności…
Wprawdzie autoportrety bywają subtelne i nie jest to ich wadą, jednak może warto na wstępie dokonać paru sprostowań, dotyczących zresztą tylko tła.
Otóż jeśli miałbym odwoływać się do osobistego doświadczenia i do tego, co miałem okazję zauważyć wokół siebie, to musiałbym rzec, że i te dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki są najdelikatniej mówiąc – daleko idącym naginaniem faktów. Co do niemożliwości zajmowania stanowisk w Solidarności przez Korowców (termin Jana Walca), to znam członków i współpracowników KSS KOR, którzy nie tylko zajmowali wysokie stanowiska – zarówno z wyboru, jak i z powołania, – ale nadto zdążyli za nie zapłacić więzieniem podczas stanu wojennego. Wreszcie nieodpowiedzialne hasła . Istotnie było tak, że Jacek Kuroń wołał "nie palcie komitetów, twórzcie własne" , że "gasił" strajki, że Adam Michnik uratował oblężonych w Otwocku milicjantów przed samosądem tłumu. Istotnie było tak, że odzyskania manu militari Lwowa i Wilna nikt nie wołał, przynajmniej ze środowiska KSS KOR. Jednak prawdą jest również i to, że właśnie Jacek Kuroń już z więzienia i podczas stanu wojennego pisał o uderzeniu na wszystkie ośrodki władzy i informacji w całym kraju, i że w tymże okresie Zbigniew Romaszewski chciał ogólnopolskiego strajku powszechnego z czynną obroną zakładów pracy, wierząc, że władza nie będzie mogła liczyć nie tylko na wojsko ale i na MO. Gdy Jeden batalion odmówi strzelania… Tak było w lutym 1917 roku, kiedy mały oddział Kozaków przeszedł na stronę demonstrantów, a po miesiącu już nie było cara. Nie uważam, że jedno czy drugie niezbyt odpowiedzialne hasło i zwodnicze porównanie przekreślało wypowiadającego się; szczególnie, jeśli są to ludzie skądinąd mądrzy i godni szacunku – aczkolwiek nie bez krytycyzmu. Tym bardziej nie uważam, aby takie wypowiedzi mogły rzucać cień na innych. Jednak chyba należy zrozumieć tych, którzy takich haseł obawiali się – jak widać nie bezpodstawnie.
Żali się Jan Walc na hamowanie karier związkowych, powołuje się na wcześniejsze zasługi, odwołuje się do swoich umiejętności i doświadczeń a wreszcie wystawia sam sobie świadectwo moralności. Wypomina "wylatywanie z pracy" , 48 godzin po wielekroć spędzane w komunistycznych cyrkułach, ścigania, bicia po komendach, a nawet ból po otrutej… jamniczce! Niestety, wygląda i na to, że boli go również brak rekompensat i wyrównań za to wszystko. Żale to chyba niezbyt przystojne wobec wielu osób mających znacznie poważniejsze powody do bólu, by zamilczeć o tych, którzy bólu już nie czują. Sądzę, że członkowie i współpracownicy KSS KOR podejmując działania w proteście przeciwko bezprawiu nie liczyli na kariery, posady, samochody i sekretarki. Gdyby tak było, zapewne inna wybraliby drogę. Sadzę również, że w Polsce odsiadkami odsiadkami i pobiciami człowiek spłaca dług "cieniom zapomnianych przodków" . Im to za taki i podobne działania przychodziło płacić ceny znacznie wyższe.
Pyta autor Listu… gdzie to byli nowi, spóźnieni szermierze odnowy wówczas, gdy on wycierał cele aresztów. Wśród weteranów dysydencji, wśród tych, którzy tworzyli KSS KOR i tych, którzy z nimi współpracowali lub choćby tylko wspomagali go, znajdowali się ludzie o niepokalanej przeszłości, obarczeni latami spędzonymi w piwnicach Bezpieki, więzieniach, więzieniach nawet celach śmierci. I w jednym szeregu obok nich znaleźli się również i ci, których dzisiaj można by objąć wspólną nazwą "zasłużonych w utrwalaniu władzy ludowej" : zetempowcy, aktywiści i bardowie Przodującego systemu, paksowscy katolicy-patrioci, a nawet byli ministrowie. Jakże wiele musiało dzielić jednych i drugich? A jednak to, co łączyło, okazało się ważniejsze i silniejsze od tego, co dzieliło. Potrafiono obyć się bez gorszących listów. Poczytuję to za jeden z tytułów do chwały KSS KOR. Jego etosowi mogą tylko uwłaczać niewczesne wynurzenia raczkującego "weterana dysydencji" , dlatego odczytuję je jako jedne z bardziej niestosownych wobec KSS KOR i całego skupionego wokół niego środowiska.

Portret zbiorowy spóźnionych.

Ten grupowy wizerunek jest tylko tłem dla autoportretu, ale z jakim rozmachem zakreślonym:
…większość tych robotników dwunastej godziny, jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywało się do Związku wtedy, kiedy już było wolno i dlatego, że było wolno.
…szermierzami odnowy stali się dopiero wtedy, gdy stało się to dozwolone. Atakowanie Korowców, odcinanie się od "opozycji" stwarzało im wygodną sytuację, w której nie mieli oni ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia czy nawet współdziałania z władzami. Światli, wydawałoby się, ludzie godzili się z poglądem zachodzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje ambicje polityczne.
W " Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki " czy "Życia Warszawy" , nie można zaś było się zatrudnić, przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego" czy " Zapisu" .
A piszę to ja (…), że korowców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tyko.
A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisać duszę artysty(…). Myślę, że pośród wielu różnic między Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że aj naprawdę wierzę, że każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką…
Zaiste gromadny to i nader dosadny portret, a przy tym o ileż mroczniejszy niż świetlisty autoportret. Kogóż to nie umieszczono na tym konterfekcie i komuż się nie dostało? Nie zawsze jest to czytelne, bo sam mistrz sprytnie to refleks światła rzuca, to cień kładzie. Dlatego mam prawo pytać: czy robotnikami dwunastej godziny są Piotr Bednarz i Władysław Frasyniuk? Może nie, bo stoi napisane: Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działaczy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swego zawodu czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntowała się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia… A więc może Jerzy Kropiwnicki (ekonomista), Grzegorz Pałka (ekonomista), Janusz Pałubicki (historyk sztuki), Józef Pinior (prawnik, bankowiec)? Nie wiem, kiedy zapisali się do Związku, ale chyba wielu spośród tej większości, która dołączyła, zdaniem autora Listu… - dopiero wtedy, kiedy było wolno i dlatego, że było wolno, dało później wystarczające świadectwa, by nie mówić o nich uszczypliwie i lekceważąco. Poza tym, czy autorowi Listu… nie przyszło do głowy, że nie każdy musi kierować się pierwszym odruchem serca, że są i tacy, którzy jako chłopi i Ślązacy długo nie zakasują rękawów bynajmniej nie z wygodnictwa, ale z gospodarskiego namysłu, pytając sami siebie – będzie z tej mąki chleb, czy też nie? Kiedy zaś uznają, że tak – dołączają, być może spóźnieni, ale wówczas gotowi już nawet na to, czym przyszło płacić górnikom z KWK "Wujek" .
A kim są owi szermierze odnowy niemuszący – dzięki atakowaniu korowców rozliczać się z wcześniejszego milczenia. Owi światli zdawałoby się ludzie? choć czytywałem w "Tygodniku Solidarność" znakomite reportaże samego Jana Walca? Czyżby chodziło o jakieś konszachty między Tadeuszem Mazowieckim a M.F. Rakowskim? Czyżby "antykorowski" spisek "Więzi" i "Polityki" ? Czy na dodatek to wszystko łączyłoby się z ekspertami w cudzysłowie (jak używa tego słowa autor Listu…), z tymi, którzy zobowiązani są do działań przez ks. Alojzego Orszulika i których pośrednictwem posługują się klawisze, jak chce Adam Michnik? Jeśli tak, to czy i episkopat maczałby w tym palce (choć trzeba przyznać, że jedyna to kategoria ludzi oszczędzonych przez Jan Walca? Zaiste, brak bodaj już tylko masonów!
Skąpo rzucane półświatła bynajmniej nie ułatwiają poruszania się w tym gąszczu niedomówień (jeśli nie gorzej). Czy do tych światłych zdawałoby się ludzi ekspertów w cudzysłowie kwalifikują się np. Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki? Na pewni kierują się inna strategią, uprawiają inną taktykę i wybierają nie zawsze takie sposoby i pola walki, jakich życzyłby sobie autor Listu… Na pewno popełniali błędy, ale czyż to dostateczny powód, by poddawać wątpliwości pobudki ich działania? Na pewno często kierują się racjami pragmatycznymi, ale czy za to należy ich winić?
Jan Walc napisał, że ludzie opozycji demokratycznej kierowali się przede wszystkim pobudkami moralnymi, ale czyż nie kierowali się również pragmatyzmem, który dla jeszcze innych środowisk był nie do przyjęcia, by wspomnieć tu choćby resztki dawnego PSL. Bo czyż nie było pragmatyzmem, trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi, zwracanie się do Sejmu, który Sejmem nie jest, powoływanie się na Konstytucje, która Konstytucją nie jest; dążenie do wykazania niewinności przed Sądem, który nie jest sądem, ale narzędziem gwałtu i zemsty; opieranie się na literze prawa, będącej w istocie literą bezprawia? Czy J. Walcowi nie przyszło zatem do głowy, iż ci eksperci ozdobieni przez niego cudzysłowem mają prawo do poglądów i postępowania innych niż jego własne, oraz prawo do błędów takie jak on sam?
Wreszcie owe środowiska artystyczne i intelektualne, owe kurwy chcące być Królewnami Śnieżkami. O ile wiem, to do środowisk artystycznych zaliczają się aktorzy bojkotujący Telewizję oraz plastycy i literaci, którzy woleli stracić swoje związki zamiast dać się przekupić. Do środowisk intelektualnych chyba można zaliczyć środowiska "Znaku" , "Więzi" , DiP-u. A Kolegium Rektorów, Komitet Porównawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych, środowisko Uniwersytetu Warszawskiego? Warszawskiego środowiska budujące dzisiaj niezależną oświatę, kulturę, naukę? A może wszędzie tam byli i są tylko i wyłącznie weterani dysydencji i wycieruchy aresztów i dlatego nie te środowiska miał na myśli Jan Walc. Jeśli jednak nie jest tak to czy rzeczywiście tak trudno je opisać w innych kategoriach aniżeli pomiędzy portfelem a rozporkiem?
A może to autor Listu… nazbyt łatwo porusza się w przeciwstawnych kategoriach, rozdając na prawo i lewo świadectwa moralności – a raczej jej braku –dyktowane własnymi urazami, rozczarowaniami i kompleksami? Nic tu nie wyjaśnią i niczego nie usprawiedliwiają apele Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. A swoją drogą – zapomniał o tym wygodnym zastrzeżeniu Roman Bratny.
Wielka szkoda, że J. Walc wpadł w zdradliwą koleinę Gnid Piotra Wierzbickiego, miast pójść mniej emocjonalnym szlakiem wyznaczonym odpowiedzią Adama Michnika w Gnidach i aniołach, (choć i ten później nie oparł się emocjom pisząc z więzienia oświadczenie o pawianach). Gnidy Wierzbickiego i pawiany Michnika pozostawił w tyle Walc, pisząc o kurwach, chcących być Królewnami Śnieżkami. Nareszcie coś ludzkiego po tamtej zoologii.

Błąd legionistów

Dobrze, że Jan Walc zna błąd legionistów. Gorzej, że nie jest w stanie – jak widać – ustrzec się przed popełnianiem podobnego błędu.
…nie mówię o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce jesienią 1980 r. cytowałem słowa "Pierwszej Brygady" , gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy.
Zaiste –postawa to trudna i mądra, ale nie tylko. Jest to postawa konieczna właśnie dlatego, że – jak wskazuje przykład autora Listu… - problem istnieje.
Ofiarność, zasługi, umiejętności i doświadczenie, racje moralne – to my, weterani dysydencji i wycieruchy aresztów, to nasz portret.
Och, Boże, dziękuję Ci, że nie jestem jak inni ludzie… Łk,18, 11), ale gdybym przypadkiem miał, to co mają inni – nie zaszkodziłoby. Należy się przecież nie im!
Niebezpieczna to ścieżka i charakterystyczne powołanie się Jana Walca na Pierwszą Brygadę. Szczęście, że nie jest wojskowym! W przeszłości właśnie z podobnego sposobu myślenia i patrzenia weteranów wojskowych, właśnie z błędu legionistów wyrosło to, czego tylko błędem już nie można nazwać – unicestwienie młodej i targanej wątpliwościami, ale przecież demokracji polskiej, oraz wszystkie tego następstwa. Wystarczy wspomnieć okrutne tłumienie strajków chłopskich, strzelanie do demonstracji robotniczych, proces brzeski i obóz w Berezie Kartuskiej, tysiące więźniów politycznych, uchodźstwo, na obczyznę Wincentego Witosa i nie tylko jego. Nawiasem mówiąc, o tym smutnym okresie milczą niezależni publicyści, bezkrytycznie apoteozując postać Józef Piłsudskiego. Paradoksalne, ale hańbę o okresie sanacji przywołał ostatnio nie kto inny, jak Wojciech Jaruzelski w przemówieniu z 22 lipca 1984. Szukał pomniejszenia własnej hańby, a zapewne i antycypacji obecnej dyktatury, obecnego zniszczenia demokracji, obecnych rządów bezprawia i gwałtów na społeczeństwie. Jeśli tak, to czy aby na pewno bezpodstawnie?
Właśnie na przykładzie legionistów, legionistów raczej tego, do czego w końcu doprowadzili, widać, jak trudną rzeczą jest już samo tolerowanie upragnionej demokracji z nieuchronnie towarzyszącymi jej wadami, jak dalece delikatną sprawą jest kultywowanie demokracji wymagające mądrości, cierpliwości, i wyrozumiałości więcej, aniżeli jest to potrzebne do czegokolwiek innego. Jeżeli w okresie posierpniowym niektórzy z weteranów dysydencji odczuwali w stosunku do siebie rezerwę, jeżeli nawet spotkali się z wyrzutami, to czyż zamiast pogłębiać je emocjami i wyrzutami, nie lepiej spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie, powoli usuwać nieporozumienia? Przykłady takiej powściągliwości, mądrej i pięknej postawy dali między innymi Jan Józef Lipski i Henryk Wujec, rozwiewając w ten sposób liczne obawy i zjednując wielu nieufnych. Czyż koniecznie trzeba rezerwę i uprzedzenia w stosunku do weteranów dysydencji uogólniać i tłumaczyć wyłącznie tak niskimi pobudkami jak czyni to Jan Walc – atakowanie Korowców, odcinanie się od opozycji stwarzało im ( atakującym - WK) wygodną sytuację, w której nie musieli ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia. Sądzę, że istotnie taki motyw u niektórych występował, jednak byłbym ostrożniejszy w uogólnianiu i zastanowiłbym się, czy wytykanie takich motywów jest najlepszym sposobem usuwania uprzedzeń i znoszenia podziałów. Uogólnione insynuacje i piętnowanie, a z drugiej strony podkreślanie własnej szlachetności – jakież to łatwe i jakież zatrute owoce przynosi! A przecież problemu to i tak nie rozwiąże, ani tym bardziej nie ułatwi uniknięcia błędu legionistów.

Tango z Bratnym

O książce Romana Bratnego nie warto by wspominać, gdyby nie "Krytyka" - zaprosiła Jana Walca do napisania recenzji. I oto nastąpiło spotkanie budzące u recenzenta uczucia chyba nie do końca uświadomione. Napisał, że "Rok w trumnie" wzbudził u niego nie tylko odrazę, ale i refleksje… Z Listu do Włodzimierza Marta wynika, iż są to nie tyle refleksje, ile afektacje. Roman Bratny z premedytacja napisał paszkwil na Solidarność. Jan Walc w afekcie odpowiedział lamentacją nad krzywdami, jakie Solidarność jemu wyrządziła. Duet zaiste nieoczekiwany, a nawet paradoksalny, – choć może niezupełnie.
Bratny po męsku zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnawiali się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycję Solidarności, Walc wyżala się również nie na Solidarność, tylko na ludzi, którzy zapisywali się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno i dlatego że było wolno. Dziesięć milionów niegodnych! Bo iluż zostanie, jeśli odliczymy tych, którzy to nie spóźnili się?
Czy tajemnica tego duetu nie leży w pozornie kokieteryjnym wyznaniu Jana Walca – Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich kompleksów i mięczakowatości…
Ach, ten słodki brutal Bratny!
Wiem, jak łatwo jest dzisiaj pluć na Bratnego, (…) ale nie umiem się przyłączyć do chóru… i zaraz potem – czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia…Są wyrazy jeszcze żywszych uczuć – Po prostu życzę mu i jemu podobnym wszystkiego najgorszego, chorób, bólu, niepowodzeń w pracy i w życiu osobistym… I dalej znów na odwyrtkę – nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy (mizernych) czy dl sławy (wątpliwej), nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje… Wreszcie rozbrajające wyznanie - mój stosunek do Romana Bratnego i tego, co obecnie robi jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami… Może warto zakończyć obraz tych dusznych rozterek złotą myślą godną pamiętnika – odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i z nim robić. Zaiste godna współczucia ambiwalencja uczuć i wzruszające to wyznania, jednak charakterystyczne chyba raczej nie dla weteranów. Miejscami już zupełnie nie wiadomo, czy to list do "Filipinki" , czy recenzja dla "Krytyki" .
Tak oto zaproszenie do napisania recenzji nieoczekiwanie skończyło się dla Walca białym tangiem z Bratnym. Tyle, że pierwszy tęsknie nucił "Nie dla mnie sznur samochodów" , a drugi ryczał Criminal tango… Połączyło ich uczucie do tej trzeciej "Sentymentalnej panny S" . Dla pierwszego to ladacznica i niewdzięcznica, a recydywistka wszech paragrafów dla drugiego. Chyba obu zawiodła "potęga smaku" .

Postscriptum

Nie czytałem i wolałbym nie czytać powieści Romana Bratnego. Może dlatego nie zdążyłem przyzwyczaić się do tak modnych obecnie konwencji pisarskich. Pamiętam natomiast z lat dzieciństwa, że krótkie utwory zbliżone do takich, jak "Bratny jest świnia" lub "Dejmek jest łajdak" pisywało się na płotach stodołach i wygódkach. Później odkryłem je w "Żołnierzu Wolności" i w " Trybunie Ludu" , więc przestałem je czytywać.

Wiktor Kulerski



Odpowiedź Jana Walca, Krytyka nr. 19, 1985

Drogi Wiktorze!
Nie rozumiem Twojego tekstu.
I nad tym zdaniem, zanim je rozbuduję i uzasadnię, przyjdzie mi się chwilę zatrzymać. Muszę to zrobić znając twoje metody polemiczne i mając prawo spodziewać się, że będzie mi ono zacytowane w odpowiedzi, jako że z Twojego punktu widzenia przyznanie się do niezrozumienia czegokolwiek, a w szczególności tekstu, z którym się polemizuje, jest rzeczą absolutnie niedopuszczalną, jest intelektualnym samobójstwem. I tu jest, Wiktorze, kardynalna między nami różnica. Miałbym kilka różnych zupełnie pomysłów interpretacyjnych w stosunku do Twojego tekstu, pozwalających na zarysowanie kilku różnych Twoich portretów, portretów, których każdy mógłby mi służyć za podręczną tarczę strzelniczą – rzecz jednak w tym, że wszystkie te zabiegi uważałbym za intelektualnie bezpłodne.
Nie uważam, aby człowiek musiał wszystko wiedzieć, a tym bardziej rozumieć. Oczywiście bardzo to miło wiele wiedzieć i rozumieć, ale doprawdy tylko wyjątkowo agresywne odmiany materializmu skłonne są traktować agnostycyzm jako przejaw intelektualnego lenistwa. Przedmiotem mojego Listu do Włodzimierza Marta była książka Roman Bratnego "Rok w trumnie" , którą przeczytałem z uwagą, na jaką było mnie stać, a mimo to nie zdołałem uporać się intelektualnie i moralnie z problemami, których mi ta lektura nastręczyła. Zarówno mnie, jak i redakcji "Krytyki" wydawało się pożytecznym podjęcie próby zapisu moich wątpliwości i rozterek i przedstawienie go czytelnikom.
Ty w przeciwieństwie do mnie nie czytałeś książki Bratnego i piszesz, że wolałbyś jej nie czytać, ale równocześnie z pełnym spokojem człowieka dobrze poinformowanego powiadasz, że Roman Bratny z premedytacją napisał paszkwil na Solidarność. Chcesz operować na poziomie kwartalnika politycznego a nie "Filipinki" , – więc proszę o przypis. Jeśliś książki nie czytał, skąd możesz wiedzieć o owej premedytacji? Czy była w tej sprawie obowiązująca subordynowanych członków Związku uchwała TKK, czy może na jakimś płocie przeczytałeś, że Bratny jest świnia i teraz już wiesz raz na zawsze, że jak Bratny, to premedytacją i paszkwil? A przecież trochę dalej sam wyrażasz się krytycznie o metodzie operowania formułkami, powiadając, że gardzisz tym, co piszą w "Żołnierzu Wolności" , "Trybunie Ludu" oraz na płotach, stodołach i wygódkach.
Skoro już przy płotach i szaletach jesteśmy, pozwól na dygresję, która nie odwiedzie nas jednak daleko od tematu. Jest tu znowu tak, jakbyś – moim przekonaniu- wiedział za dobrze. Zanim wyrażę swoją pogardę dla Romana Bratnego – przeczytam jego książkę. Zanim porównam napisy na płotach z publikacjami "Żołnierza Wolności" , przejdę się po mieście obejrzeć, co też ludzie na płotach ostatnio piszą. I chociaż sam dla swojego pisania szukam innych miejsc, chociaż najbardziej lubię czytać wiersze Zbigniewa Herberta, których nikt na płotach nie wypisuje, niemniej jednak część umieszczanych tam napisów czytam z niewątpliwą sympatią. I jestem w stanie wyobrazić sobie wiersz o tym, jak Pan Cogito czyta napisy na płotach, rozważając sytuację, w jakiej się znalazł, gdy wbrew samemu sobie łatwiej mu się zgodzić z tym, co napisane na dostępnych mu płotach niż z tym, co przeczytać może w książkach z księgarni czy publicznej biblioteki.
Jeżeli napisałem na wstępie, że Twojego tekstu nie rozumiem, to wiąże się to również z problemem płotów, napisałeś bowiem ostrą polemikę z tekstem, którego głównym myślowym motywem był sprzeciw wobec "zamówienia społecznego" , dość powszechnie formułowanego wobec niezależnych publicystów i krytyków literackich po ukazaniu się ostatniej powieści Bratnego. Chodziło grubsza rzecz biorąc o to, żeby mu "dokopać" . I w wielu pismach niezależnych rzeczywiście mu "dokopano" . Choć postąpiłem odmiennie, wahałbym się wyrazić pogląd, że uczyniono to na poziomie "Filipinki" .
Powiedzmy otwarcie – gdybym owo "zamówienie społeczne" dyspozycyjnie zrealizował, gdybym zgodził się nie wykraczać poza ramy zwyczajowo przyjęte dla niezależnej publicystyki – na pewno nie naraziłbym się na odsądzającą mnie od czci i wiary polemikę podpisaną przez Przewodniczącego Regionu. Nie jest jednak tak, abym żałował swojej decyzji. Wydaje mi się, że obowiązkiem moim jest podejmowanie prób zrozumienia i opisania świata, a nie "dokopywanie" choćby najbardziej odrażającym typom.
Nie jest to wprawdzie pogląd popularny, ale trudno - dyspozycyjność wobec Ruchu, zgoda na "nadeptywanie na gardło własnej pieśni" , przekonanie, że krytykować wolno tylko przeciwników – to wszystko, w moim pojęciu, po prostu się nie sprawdziło. Moim obowiązkiem jest dać świadectwo prawdzie. A jeśli nawet napisy na płotach są prawdziwe, to zaiste nie cała prawda da się tam pomieścić.
Odmawiając mi prawa do tykania trudnego tematu stosunków pomiędzy środowiskiem KOR-owskim a Solidarnością określasz mój list jako wysoce niestosowny, a nawet gorszący. Przyjrzyjmy się uważnie ostatniej kategorii, nieczęsto dzisiaj używanej. My się jakoś na co dzień nie gorszymy, podczas gdy dla naszych babek, chowanych w czasach niezapomnianej królowej Wiktorii, zgorszenie było niestety chlebem codziennym, było niebezpieczeństwem, na które nieustannie były narażone i przed którym za wszelką cenę usiłowały się uchronić. Gorsząca była sztuka starożytna i renesansowa, powieści Zoli i wiersze Tetmajera, ba, nawet na podwórku pomiędzy kurami a kogutem raz po raz dochodziło do scen gorszących dla każdej szanującej się panienki. W okresie fin de siecle’u standardowym bibelotem masowo produkowanym i ustawianych na kominkach i serwantkach była rzeźba, indyjskiej bodajże proweniencji, przedstawiająca trzy siedzące obok siebie małpki, z których jedna zasłania sobie oczy, druga uszy, a trzecia pyszczek – bibelocik ten uczył jak unikać zgorszenia: nie patrzeć, nie słuchać, nie mówić.
Powiadasz, że jestem gorszycielem. Chyba muszę się zgodzić – rzeczywiście patrzę, słucham i mówię. Powiadasz, że lepiej by było, gdybym tego nie robił. Uważasz, że znacznie lepiej twierdzić, że Solidarność przyniósł bocian, niż opowiadać o bólach porodowych i gorączce połogowej. Czy Sentymentalna panna S wpadnie w szok, kompleksy i dostanie polipów, jak się tego wszystkiego dowie, bo pozwolisz, że o faktach dyskutować nie będziemy? To jednak jest kwartalnik polityczny, a nie periodyk stawiający sobie za cel chronienie panienek przed zgorszeniem.
Dla sentymentalnej panny S będzie lepiej, jeśli pozna prawdziwy przebieg swoich urodzin. A z tymi urodzinami było przecież tak, że już w trakcie sierpniowych strajków w Gdańsku i Szczecinie kiedy na terenie stoczni utworzyły się pierwsze w Polsce enklawy wolności, do których ciągnęli ludzie z całego kraju, często tylko czy przede wszystkim po to, żeby się zachłysnąć pierwszym haustem wolności, kiedy każdy w Polsce miał prawo do współudziału w tym strajku, który jego uczestnicy do dziś wspominają jako najpiękniejsze dni swojego życia – jedna była tylko kategoria ludzi, którym prawo to kwestionowano, których proszono, aby dla dobra ogólnego zechcieli z niego zrezygnować, którzy na wspólne żądanie komitetów strajkowych, ekspertów i komunistów mieli pozostać na uboczu. Ci zapowietrzeni – to działacze demokratycznej opozycji.
Zarzucasz mi brak obiektywizmu – ale ja przecież świetnie wiem, że nikt nie może być sędzią we własnej sprawie, a pamiętając jakie emocje budzi od dawna i długo jeszcze rodzic będzie każda próba dyskusji o roli KORu, jestem głęboko przekonany, że mógłbym tylko taki obiektywizm udawać, a tego moralnego fałszu chciałbym uniknąć. Daleki też byłem w moim tekście od jakiejś próby syntetyzowania czy oceniania; przypomniałam w nim tylko fakt, że KOR-owski rodowód raczej przeszkadzał działać w Związku, niż w działaniu tym pomagał, że negatywnie przeważał nad kwalifikacjami, możliwościami, doświadczeniem. To sfera faktów. Niewątpliwie nie dałem ich szerokiej i wielostronnej interpretacji, o która może warto się pokusić, ale przecież sprawa, w której zabierałem głos, kwestia zmienności ludzkich postaw w skomplikowanej historycznie i moralnie sytuacji naszego kraju nie stwarzała miejsca dla dokonywania takiej analizy.
Ty w swojej polemice tez jej zresztą nie przeprowadzasz, natomiast negujesz wszelkie pochlebne sądy o KORze, jakie bezpośrednio czy pośrednio wyraziłem w swoim tekście. Negacji zresztą podlegają nie tylko sądy, lecz także fakty, czy przynajmniej to, co za fakty przywykłem uważać. Cytujesz zdanie o losach ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej pobudek moralnych, a później w skomplikowany sposób zostali uwikłani w politykę Solidarności i jesteś gotów zanegować w nim wszystko. Zaczynasz od tego, że w pełni lekceważysz użyte w nim słowo "najczęściej" , zastrzeżenie, które umieściłem wbrew sobie, mając w pamięci wiele napaści na środowisko korowskie, zastrzeżenie, z którego nie umiałbym się przed swoimi przyjaciółmi wytłumaczyć bo gdyby mnie zapytano, kogo to konkretnie tym zastrzeżeniem wyłączam spośród tych, którzy kierowali się moralnymi pobudkami – przecież nie umiałbym odpowiedzieć. Ale Twoja negacja idzie znacznie dalej, fundując się na tej wiedzy i pewności, którą Ci już tutaj zarzucałem.
Jesteś gotów dyskutować o pobudkach ludzkich czynów, jesteś gotów demonstrować jakąś o nich wiedzę. Czy i tu mam prosić o przypis? Popatrz, Wiktorze, co się tutaj stał: polemizując z moim tekstem, gdzie próbuję szukać innych niż niskie tylko pobudek działalności Romana Bratnego, negujesz moralne pobudki ludzi ze środowiska korowskiego, mówisz, że cała działalność KORu ufundowana była na sprzecznym z moralnością pragmatyzmie, wyrażająca się zwracaniem do władz nie ustanowionych w sposób demokratycznych, a więc nielegalnych, czy powoływaniem na stanowione przez nie prawa, w grzechu tej nielegalności poczęte. Gdyby zarzut kierowania się pragmatyzmem trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi postawił KORowi Rząd Londyński. (który zresztą tego nie uczynił) – byłbym gotów do polemiki: kiedy jednak formułuje go działacz organizacji powstałej w drodze porozumienia podpisanego z komunistycznym rządem, organizacji zarejestrowanej przez komunistyczny sąd i mającej w statucie, czy choćby w aneksie do statuty zawarowaną kierowniczą role partii komunistycznej w państwie - to można sąd taki traktować wyłącznie jako przejaw dyskusyjnego zacietrzewienia. A nie rozumiem, co mogło je wywołać.
Negujesz i konkluzję omawianego zdania, stwierdzenie o skomplikowanym wplataniu się losów korowców w politykę Solidarności. Nie chciałbym być niegrzecznym ale odnoszę wrażenie, że każde użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" budzi twój ostry sprzeciw. Może mam w tej sprawie jakiś kompleks (sam piszę, że mam, po to przecież, żeby Cię zwolnić z obowiązku zawiadamiania czytelników, że Walc ma kompleksy i wierz mi, że z punktu widzenia smaku tak jest lepiej, a merytorycznie nic nie tracisz), ale nie bojąc się śmieszności, jaką okrywa człowieka rozdzielanie włosa na czworo, boję się tych, dla których wszystko jest proste i ten mój strach uzasadnia zarówna dyrektywa Pisma, każącego szukać ciasnej bramy, jak i historia polskiej lewicy.
Myślę więc, że to nie było wcale proste, kiedy w Regionie Mazowsze, żeby posługiwać się przykładem, który obaj znamy najlepiej, codzienna praca cierpiała na tym, że pewna grupa działaczy, nazywająca siebie "prawdziwymi Polakami" uważała za najpilniejsze i najważniejsze zadanie dążenie do wyeliminowania z pracy w Związku tych wszystkich, którzy mieli coś wspólnego z KORem. Jak pamiętasz świetnie, bo byłeś przecież obecny na wszystkich posiedzeniach Zarządu Regiony i jego Prezydium, swary toczyły się nie wokół jakich odmiennych programów czy koncepcji, ale życiorysów raczej. I było tak, że każdy z nas, ludzi obciążonych korowskim piętnem, musiał sam sobie odpowiadać na pytanie, przed którym człowieka stawiać nie wolno; czy dla dobra sprawy, o która walczę i chcę walczyć, nie będzie lepiej, jeśli się wycofam, skoro moja osoba, ze względów ode mnie niezależnych, może tej sprawie szkodzić czy kompromitować ją w jakiś sposób.
Bardzo chciałbym Ci to dobrze wytłumaczyć, bo mimo całej Twojej demonstrowanej w tekście wrogości mylę, że mamy tu do czynienia z jakimś nieporozumieniem. Otóż w naszym środowisku mówiło się wtedy (nie mam pojęcia, kto był autorem tej metafory), że traktuje się nas jak panienkę lekkich obyczajów – można korzystać z jej usług, ale nie sposób pokazać się z nią w towarzystwie. Zaproponuję Ci jeszcze inną metaforę – w jakiś sposób my, korowcy, byliśmy Żydami Solidarności: nasz naznaczenie, nasza mniemana inność – nie zależały od nas. Skomplikowany węzeł plotek, pomówień, przesądów, zabobonów, czy czego chcesz jeszcze – powodował, że byliśmy przez niektórych traktowani jako ludzi inni i gorsi, ludzie, których sama obecność w jakimś zespole przekreślała jego czystość.
Jeśli to porównani wydaje mi się trafne, to dlatego, że niesprawiedliwość zarzutów była niejako organiczna, dotyczyły one nie naszego stepowania, ale rodowodu, mającego jakoby przesądzać o wszystkim. I dlatego zalecana przez Ciebie strategia polegająca na tym, aby spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie powoli usuwać nieporozumienia – otóż strategia ta, którą staraliśmy się przecież stosować, miała ograniczoną skuteczność.
Eksplikacja, którą się posługujesz, a mianowicie przykład Jana Józefa Lipskiego, stwarza tez pewna dwuznaczność: przedstawiasz jako wzorcową karierę związkową człowieka, który z gdańskiego zjazdu odwieziony został karetką reanimacyjną do szpitala, kiedy jego serce nie wytrzymało przetargów o to, czy Solidarność ma podziękować KORowi za jego pięcioletnią działalność.
Gdybyś cytował dokładniej, to co napisałem, udałoby się wielu nużących wyjaśnień, ale wierzę, że będą one pożyteczne. Twój przykład z Wujcem i Lipskim, na dodatek, jak powiedziałem, nie najszczęśliwszy, nie godzi w to, co napisałem; wydajesz się polemizować z poglądem, którego nie wygłosiłem, dowodzisz, że korowcy działali w Solidarności, podczas gdy ja, nie negując tej oczywistości, pisze o trudnościach, na jakie w tym działaniu natrafiali. I póki jesteśmy przy sprawach porządkowych – naprawdę nie wiem, jak Ci to powiedzieć, zważywszy, że jesteś historykiem – ale przecież nie można dowolnie mieszać czasów! Wszystko co w moim tekście tyczyło stosunków pomiędzy środowiskiem korowskim a Solidarnością – odnosi się do jej 500 dni, a jeśli się przyrzec dokładniej, to przede wszystkim do początku tego okresu; Ty zaś, w poszukiwaniu argumentów dyskredytujących KOR, zbliżając się w ferworze tam, gdzie – jak wierzę – naprawdę nie chciałeś się zbliżyć, dążąc do uzasadnienia tezy o ekstremizmie korowców, cytujesz teksty z innej po prostu epoki, z podziemia i z więzienia, a na dodatek mój List do Włodzimierza Marta rozpatrujesz w ten sposób, jakby był napisanym przed 13 grudnia podaniem do władz związkowych o przydział posady, sekretarki i samochodu.
Czy na tego rodzaju zarzuty w ogóle można odpowiadać? Zachowam się niekonsekwentnie (Walc zachowuje się niekonsekwentnie!) i spróbuję, choć godniej byłoby milczeć; wiem świetnie, że apanaże, sekretarki i samochody służbowe nie są to wyróżniki pozwalające na prawdziwą i sprawiedliwą ocenę działaczy Solidarności, ale raczej było tego wszystkiego za mało niż za dużo. Pamiętam, jak nieraz wieczorem odwoziłem do domu swoim samochodem Zbyszka Bujaka, który w innych wypadkach tłukł się godzinę do Podkowy Leśnej kolejką WKD, co wydawało mi się stratą jego czasu i energii – jeśli więc zagadnienie zostało poruszone, to chciałbym wymagać od polemisty aby, zanim zacznie piętnować, zadał sobie pytanie: czy rzeczywiście najlepiej objaśni mój tekst poszukując filiacji z "Żołnierzem Wolności" , czy może znalazłaby się jakaś inna, prawdopodobniejsza psychologicznie interpretacja.
Objaśniasz sobie mój tekst kategoriami zawiści, urazów i kompleksów – mogę się zgodzić i na to, ale wykorzystajmy te kategorie do końca, zobaczmy, do jak drobnych spraw sięgała nasza zawiść; oto dotyczyła ona również czegoś tak elementarnego, jak prawo do bycia członkiem NSZZ Solidarność. To, że zdecydowaną większość spośród nas wyrzucono z pracy w okresie przedsierpniowym, miało przecież i ten skutek, że nie mieliśmy takiego miejsca, w którym moglibyśmy do Związku wstąpić, aby na równych prawach z 10 milionami uczestniczyć w jego budowie.
Każesz mi o tym – nie rozumiem tego dokładnie – zapomnieć, czy tylko milczeć. Milczeć na pewno, bo mówiąc gorszę Sentymentalna pannę S, wyzutą dziś ze wszystkiego, nieszczęśliwą i z trudem walcząca o przeżycie, a więc znajdującą się w sytuacji, kiedy godzi się mówić jej tylko słowa krzepiące. Ale chyba żądasz więcej, żądasz abym zapomniał, uznał swoje doświadczenie za nieważne, przeciwstawiasz mu doświadczenia przodków, których cieniom spłacamy dług, doświadczenia bohaterów stanu wojennego, których wymieniasz z imienia i nazwiska, a nawet profesji, dołączasz do tego tych, którzy bólu już nie czują, taktownie pomijając listę nazwisk, ale trochę dalej, by być dobrze zrozumianym, podkreślasz, że masz na myśli górników z kopalni Wujek i położywszy to wszystko na szalę, w moim imieniu na druga kładziesz otrutą jamniczkę Kuroniów, Fisię.
Wprawdzie, jak już wspomniałem, moim ulubionym poetą jest Herbert, ale tu chciałbym Ci przypomnieć wiersz Miłosza, ten, w którym mówi on niczego mi proszę pana tak nie żal jak porcelany. Nie wiem, czy wiersz ten był przedmiotem rozbiory w którymś z tej fali artykułów odsądzających Miłosza od czci i wiary, jakie ukazały się po jego wyjeździe na Zachód w prasie krajowej, a jakie niedawno przypomniała "Krytyka" , ale łatwo mi sobie wyobrazić kogoś, kto by w tamtych powojennych latach zechciał przeciwstawić żalowi poety nad potłuczona porcelana nie do końca ostygłe jeszcze krematoria Oświęcimia. Jeśliby taki tekst istniał, jak mógłby być dzisiaj odczytany?
W swojej walce ze zgorszeniem, w swoim dążeniu do wyznaczenia każdemu takiego miejsca, na jakie sobie zasłużył, zdajesz się negować ważność ludzkiego doświadczenia zbiorowego i indywidualnego, zespołu zdarzeń i przeżyć, które warunkują sposoby myślenia i odczuwania. Zgodzimy się obaj na pewno, że dobrze jest bronić człowieka, którego tłum akurat chce zlinczować. Zgódźmy się więc może – to z mojego punktu widzenia bardzo ważna propozycja – że jest czymś jakościowo innym, kiedy otwockich milicjantów broni Adam Michnik, niż kiedy czyni to miejscowy proboszcz. Różnica jest w moim przekonaniu i moralna i praktyczna; bardzo bym ni chciał, abyś to, co tutaj piszę, zrozumiał jako dowodzenie wyższości Adama nad księdzem, ale przecież właśnie dlatego tłum księdza nie posłuchał, że uznał jego wystąpienia za profesjonalne i rutynowe, a zechciał posłuchać Michnika, traktując jego wystąpienie jako contre-coeur.

Mój List do Włodzimiera Marta wynikł z pragnienia potraktowania z całą powagą złożonego przez redakcję "Krytyki" zamówienia, a zważywszy, że już przed pięciu bodaj laty już o Bratnym dla "Krytyki" pisałem, uważałem za swój obowiązek wobec Czytelników, Bratnego a siebie samego na dodatek, zdać sprawę ze zmian w moim punkcie widzenia, tłumaczących się doświadczeniami, które poddały pewnym modyfikacjom mój sposób patrzenia na świat i ludzi, w tym Romana Bratnego, doświadczeniami skłaniającymi raczej do refleksji niż do walki. Adaś swoje wystąpienie w Otwocku zaczął od słów "nazywam się Adam Michnik. Jestem siłą antysocjalistyczną" i wydawało mi się, że jest to dobry wzór, że stawiając pytanie o intencje Bratnego powinienem był przypomnieć, kto je stawia i dla skrótowej autoprezentacji wspomniałem swoje najostrzejsze teksty, te, za które najgoręcej byłem krytykowany i przypomniałem tę krytykę, oskarżenia o ekstremizm, zasygnalizowane słowami, że byłem publicystą, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci .
Z tego wszystkiego Ty zauważasz tylko cudzysłów przy słowie eksperci, przypominasz sobie, gdzieś widziałeś to słowo cudzysłowem opatrzone i – mgnienie oka: jeden szybki cios i już nie jestem w "Krytyce" , ale w "Żołnierzu Wolności" . 
Jeśli tak cenisz Herberta, to poczytaj sobie u niego o tych, którzy cenili sobie bożka ironii, bowiem tłukli go obcasami i wsypywali do potraw.
Jak już wspomniałem, Twój opór budzi każdorazowe użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" lub równoważnego, a słów takich w Liście do Włodzimierza Marta używam często. Buntujesz się nawet przeciw zdaniu tak oczywistemu, że aż banalnemu, zdaniu, w którym mówię, że trudno jest opisywać duszę artysty. Toż nawet brodaty sprawca tylu naszych kłopotów formułując słynną XI tezę o Feuerbachu nie zamierzał w swoim dążeniu do zmieniania świata zrezygnować z jego opisu. Inna rzecz, że wolał słowo "jasny" od słowa "skomplikowany" , za co tez jedni go cenią, a inni krytykują.
Ty zaś w swoim wystąpieniu nie tylko de facto prawo już nie tylko do ocen, ale i do opisu. Przypomniałem w swoim tekście decyzje personalne podejmowane przez redakcję "Tygodnika Solidarność" . Były to decyzje polityczne, przemyślane i podejmowane w dobrej wierze, wynikające z koncepcji wyciszania i minimalizowania napięć między Związkiem a władzami. Określiłem je jako bolesne i powstrzymałem się od oceny moralnej. I oto co się dzieje – tę jednoznacznie krytyczną ocenę formułujesz w swojej polemice Ty, zdajesz się jednak powiadać, że przedstawione przeze mnie fakty dają się objaśnić jedynie w kategoriach konszachtów i spisku, bo tak określasz dążenie red. Mazowieckiego i Episkopatu do znalezienia jakiegoś konsensu z wicepremierem Rakowskim. Tyś rzekł.

A jakie wnioski? Co robić z faktami, które Ciebie i Sentymentalna pannę S. gorszą?
Czy chcesz zając miejsce Winstona Smitha w Wydziale Dokumentów? Czy nie lepiej starać się zrozumieć stanowiska obydwu stron, a przede wszystkim pozwolić im je wyrazić? Napisałem, że decyzje podejmowane przed red. Mazowieckiego były dla nas bolesne i przy użyciu jednego tylko słowa skwitowałem fakt, że jego umiar nie zapobiegł wprowadzeniu stanu wojennego. Napisałem tyle, ile wiem na pewno. Ty zaś piszesz po nazwisku wprost ( ja nazwisk w swoim tekście uniknąłem, bo nie wystawianie cenzurek mi chodziło): Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki /…/ na pewno popełniali błędy, i zastanawiasz się czy to dostateczny powód , by poddawać w wątpliwość pobudki ich działania. Czy rzeczywiście to właśnie chciałeś napisać? A przecież są to cytaty z Twojego tekstu. Jeśli piszesz na pewno popełniali błędy – muszę spytać, gdzie te błędy, które popełniali na pewno? Historycy przecież jeszcze przez dziesiątki lat będę się spierać, czy jaki błędy zostały popełnione, a jeśli tak, to kto je popełnił. Rzeczywiście pewne jest to tylko, że decyzje, które musieli podejmować wymienieni przez Ciebie ludzie były trudne, a jeśli któryś z nich określiłby je również jako bolesne to na pewno nie byłaby to dobra okazja do polemiki.
Ale Ty okazję taka potrafisz znaleźć wszędzie. I dlatego napisałem, że nie rozumiem Twojego tekstu, nie rozumiem zademonstrowanej w nim postawy wrogości, tej, która gotowa jest użyć wszelkich metod, Az do preparowania cytatów byle tylko przeciwnika skompromitować. Nie rozumiejąc tej postawy staram się powstrzymać od insynuacji, od przyjęcia, że mimo Twoich zastrzeżeń to, co napisałeś, nie jest tylko polemiką z jakimiś moimi poglądami czy postawami, ale jakby politycznym atakiem na środowisko korowskie.

Bo jakże inaczej mam rozumieć tę partię Twojego tekstu, którą zatytułowałeś Błąd legionistów? Z faktu, że mówię o konieczności unikania tego błędu, mając w pamięci jego skutki, że przypominam, iż konieczność ta była dla nas oczywista już we wrześniu roku osiemdziesiątego, czemu daliśmy wyraz w "Biuletynie Informacyjnym" wyciągasz wnioski o tożsamości naszego myślenia z myśleniem legionistów suponując gotowość okrutnego tłumienia strajków ( to pewnie osobisty konik Jacka Kuronia), strzelania do robotniczych demonstracji, organizowania procesów politycznych, zmuszania przeciwników politycznych do emigracji.
Przypisujesz nam taki rodowód, który z korowców czyni tak bezkrytycznych neopiłsudczyków , jakich trudno byłoby znaleźć nawet w tych ugrupowaniach opozycyjnych, które rzeczywiście sobie Piłsudskiego za patrona obrały, samego zaś Komendanta oceniasz z bezwzględnością peerelowskich podręczników historii. Jesteś oto pewien, że zamach majowy unicestwił młoda polska demokrację. Ależ tu nie ma żadnej pewności, istnieje też inny pogląd, podzielany również przez historyków, iż nie dające się wykluczyć objęcie władzy przez Narodowa Demokrację, uniemożliwione przez zamach majowy, kierowałoby kraj raczej na drogę, którą podążały ówczesne Włochy. Powiedz, że zamach majowy był złem – zgodzę się, powiedz, że miał dla kraju fatalne skutki – będę z Tobą, ale jeśli po prostu powiadasz, że był unicestwieniem młodej polskiej demokracji, to jest to tego rodzaju półprawda, która od razu staje się całym kłamstwem.
Znowu rzecz bardzo skomplikowaną chcesz widzieć bardzo prosto, znowu zapominasz zapytać o racje drugiej strony. A przecież dążenie do zrozumienia racji różnych staraliśmy się uczynić ważnym elementem środowiska korowskiego. Jeśli nawiązywaliśmy do tradycji związanej z nazwiskiem Marszałka Piłsudskiego, to bardzo wyraźnie podkreślaliśmy, co uważamy w niej za wartościowe. Bodaj jedyny tekst o Piłsudskim, jaki wyszedł z naszego środowiska Cienie zapomnianych przodków Adama Michnika precyzyjnie rozgraniczał to, co w tej tradycji uważamy za wartościowe, od tego, co w niej potępiamy.
Wydaliśmy książeczkę Bibuła, daliśmy jednemu z naszych pism tytuł "Robotnik" , ale nawet "towarzysz Wiktor" , nie mówiąc już Marszałku nie stanowił obiektu naszej bezkrytycznej adoracji – stosowane przez niego metody walki takie jak rzucanie bomb czy dokonywanie ekspropriacji – nie znajdowały wśród nas entuzjastów. I właśnie krytycyzm ( my wolelibyśmy: obiektywizm) w stosunku do osoby Komendanta narażał nas na ostrą niejednokrotnie krytykę ze strony Ruchu Obrony, a później KPN, gdzie każdą uwagę krytyczną pod jego adresem odczytywano nieomal jako wyraz opcji antyniepodległościowej.
Tobie jednak nie dość, że starając się ludzi ze środowiska korowskiego zdyskredytować, fałszywie łączysz ich ze wszystkimi grzechami Piłsudskiego i jego stronników – oto kiedyś już nas z Komendantem zblokował, stworzony przez siebie blok zestawiasz z generałem Jaruzelskim, który w Twoim ujęciu wypada w tym porównaniu nad wyraz korzystnie.
Wielu spraw w Twoim tekście nie rozumiejąc, starając się wątpliwości na Twoją tłumaczyć korzyść, nie mając pretensji o ostrość ataków skierowanych na mnie czy moich przyjaciół, tu, właśnie dlatego, że Józef Piłsudski nie jest moim najukochańszym bohaterem, mam prawo i obowiązek powiedzieć, że Twoje zestawienie jest po prostu niegodne.
A może to nie polityczny atak z Twojej strony, a nieporozumienie tylko? Może bierze się ono z przyjęcia bądź odrzucenia pewnych- mogłoby się wydawać czysto literackich – konwencji? Mnie się wydawało i zdania tego nie zmieniłem, że szczerość, jaka zapewnia osobisty punkt widzenia, dokonanie publicznej samoanalizy, może i powinno oczyszczać atmosferę, ułatwiać porozumienie ludziom o różnych doświadczeniach. Mojemu tekstowi, który jest listem czy wyznaniem, przeciwstawiasz tekst niewspółmierny, tekst, w którym swoje doświadczenie próbujesz przedstawić jako prawdę wyłączną.
Traktując mój tekst jako urazowy, oparty na fobiach, frustracjach i pretensjach. Jeśli to właściwe kategorie to pamiętaj, że uderzasz w te moje przywary, o których sam Cię poinformowałem, z których zdaję sobie sprawę i uważam za stosowne podać do publicznej wiadomości. Czy Tobie, zarówno jako pojedynczemu człowiekowi jak i jako członkowi jakiegoś środowiska, z którym się w mniejszym czy większy stopniu identyfikujesz, obce są urazy, fobie, frustracje czy pretensje? I jak to jest z cytowana przez Ciebie biblijna przypowieścią o faryzeuszu i celniku – czy to nie Ty pragnąc swój punkt widzenia przestawić jako obiektywny, stawiasz się ponade mną.
Pycha jest złem. Katolicyzm stawia ja na pierwszym miejscu pośród 7 grzechów głównych. Ale jest jednocześnie wielkim dla teologów fałszywa pokora, będąca w istocie pokrywka pychy. Nawet eremitów o puchę właśnie oskarżano, wciąż jest to problem w ludzkich kategoriach nierozwiązywalny i można powiedzieć tylko tyle, że drugiego o pychę oskarżać, nie dając wiary jego zaprzeczeniom, to przypisywać sobie kompetencje człowieka przerastające – to właśnie grzeszyć bezmiarem pychy.
Walcząc z urazowością, jaka mojemu tekstowi przypisujesz,odbierasz go jednak w kategoriach klasycznych dla reakcji urazowej właśnie, reagując raczej na słowa niż na myśli, z których zostały wyjęte. Oto napisałem, że różni mnie od Romana Bratnego wiara, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, a jawnogrzesznica czasami zostaje świętą, na tę myśl Ty reagujesz okrzykiem: "Tylko nie kurwa, tylko nie kurwa!"
Czy to ma być tak, że przy Sentymentalnej pannie S. nie wolno używać wyrazów kurwa, gnida, czy pawian? Czy mamy przyjąć, że takiego zwierzęcia nie ma? Upewniam Cię, Wiktorze, że istnieją na świecie i pawiany i gnidy i kurwy. I myślę, że naprawdę istotne jest tylko to, czy użyte w porównaniach odniesienia rzeczywiście ułatwią nam zrozumienie świata. Maria Magdalena została uznana za świętą nie stając się jednocześnie kim innym i jeśli ktoś żąda, żeby przedstawiać ją jako świętą Tereskę, sprowadza rzecz do absurdu.
Twój protest jest w tym miejscu zaskakujący, bo kieruje się przeciwko sądom powszechnym i od wieków uznanym. Problem Marii Magdaleny, nawróconego grzesznika i 99 sprawiedliwych, zgubionej drachmy, Damy Kameliowej – te kwestie przez kulturę naszą opisane, przemyślane i uwewnętrznione. Więcej: uważam, że ktoś, kto wątpi, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, stawia się poza kulturą śródziemnomorską i to właśnie – moim zdaniem – przytrafiło się Romanowi Bratnemu. O tym zresztą jest mój tekst Cena obecności z 18 numeru "Krytyki" znajdującego się w druku, kiedy piszę te słowa, a który będą mogli już znać czytelnicy tej polemiki, tekst, dla którego punktem wyjściowym były moje o Bratnym rozważania zawarte w Liście do Włodzimierza Marta. Właśnie niewiara w dążenie człowieka ku dobru, które wyczytałem z książek Bratnego stała się dla mnie kategorią pozwalającą objaśnić postawę tego pisarza.
Było dla mnie zrozumiałe, a nawet niesłusznie wydawało mi się oczywiste (niesłusznie, bo Ty tę oczywistość kwestionujesz), że wspominając o problemach 500 dni, mowie o epoce, którą 13 grudnia zamknął nieodwołalnie. Pisałem o tym, że trudno nam było bez zdziwienia i pewnego – jakże ludzkiego- niedowiarstwa patrzeć na ludzi, którzy odnowili się w błyskawicznym tempie. Wydawało mi się zupełnie zrozumiałe, że 13 grudnia i w okresie, który potem nastąpił – odbyła się Wielka Weryfikacja, bo z kolei okres pogrudniowy ciągle jeszcze nie został zamknięty, bo trwa nadal, a twoja osoba, stanowisko i działania są jednym z wyznaczników tej trwałości. Jeżeli jednak mówimy o Marii Magdalenie, to godzi się wspomnieć o świętym Tomaszu, który też nie we wszystko i nie od razu gotów był uwierzyć.
Pora już ten spór kończyć, choć może się okazać, że jesteśmy dopiero u początku sporu. Jeśli tak – to ważne, żebyśmy dokładnie wiedzieli, o co się spieramy. I z tego powodu właśnie, dążąc do najjaśniejszej eksplikacji swojego stanowiska, starałem się posługiwać systemem pojęć zaczerpniętych z Ewangelii, co niech ateuszowi będzie wybaczone, bo intencją moją było używanie języka wspólnego dla obracających się w kręgu kultury śródziemnomorskiej.
Na jej też gruncie wystawiłeś mi rachunek za moje wątpliwości, tak w stosunku do robotników dwunastej godziny, jak i Romana Bratnego. Ważniejsze pozycje tego rachunku to faryzeizm, gotowość ponownego otwarcia Berezy Kartuskiej, bliskość ideowa z Wojciechem Jaruzelskim, Romanem Bratnym, "Trybuną Ludu" i "Żołnierzem Wolności" , a wreszcie - last not least - gotowość utopienia Polski we krwi. Jest więc tak, jak pisze Herbert w Przesłaniu Pana Cogito, który nazwisko swoje wziął od wątpiącego Kartezjusza – nagrodzą cię za to tym, co mają pod ręką. Zgódźmy się, że wiele więcej pod ręką nie miałeś. I nie jest tak, abym nie był gotów na otrzymanie tego rachunku, bo różne rzeczy czytałem już tak o sobie, jak i o swoich przyjaciołach. Jeśli więc mówię, że Twojego tekstu nie rozumiem, to nie tyle ze względu na treść, ale raczej z powodu podpisu.
Ale jest jednocześnie tak, że nie jest to przecież rachunek ani pierwszy ani ostatni. Prawa do wolności myśli, prawa do dawania świadectwa nie dostałem od nikogo w prezencie. I dlatego chętnie płacę ten rachunek. Tak mi się szczęśliwie w życiu złożyło, że w świecie kłamstwa i niewoli, który został mi dany, miałem okazję współtworzyć enklawy prawdy i wolności. Byłem i jestem skłonny tą wolnością się dzielić, ale zrzekać się jej nie mam zamiaru, a nawet nie mam prawa. Owa wolność bowiem to nie zdobycz tylko, ale i dziedzictwo, nie prawo tylko, ale i obowiązek.
A tobie, Wiktorze, dodać do tego chciałbym rodzaj osobistej bardzo dedykacji; oto wydawało mi się, i zdania w tej sprawie nie zmieniłem, że dotknąłem tej trudnej problematyki także i dla Twojego dobra. Nie wiem, jak ułoży się przyszłość, ale wiele jest możliwych wariantów, a o jednym z nich słyszałem już niejednokrotnie. Źle jest w tej chwili w Polsce wszystkim: i tej części społeczeństwa, która stara się w nic nie angażować, i opozycji, i władzy. Myślę, że może się przydać moje korowskie doświadczenie, jeśli by ktoś próbował dziś czy jutro podpisywać nowe porozumienie, jeśli by się znaleźli eksperci ( czy tu też wolisz bez cudzysłowu?) którzy pro publico bono będą żądać, aby drogi do tego porozumienia nie blokowali swoim wtrącaniem się tak znani ekstremiści, jak ci z podziemia, jak np. Wiktor Kulerski, i jeśli się nagle dowiesz, że Twoja dalsza praca, kontynuowanie tego, co robisz od iluś tam lat, nie tylko nie jest już nikomu potrzebne, ale raczej szkodliwe, że chcesz komunistów – akurat skłonnych do świętej narodowej zgody – stawiać pod murem, że obiektywnie Twój udział jest na rękę betonowi, i tak dalej i tak dalej.

Przeto z nadzieją, że Ci się moje korowskie doświadczenie przyda i z przekonaniem, że było moim obowiązkiem podzielić się nim z tobą – dłoń ściskam Jan Walc
październik 1984

Po tym wszystkim. co się w sprawie agentów wydarzyło, bardzo trudno wyrobić sobie zdanie, czy bardziej wiarygodne są oskarżenia prezesa Kaczyńskiego, czy też raczej zaprzeczenia ministra Wachowskiego. Mnie osobiście szczególnie trafił do przekonania argument, że min. Wachowski nie mógł brać udziału w kursie dla oficerów MO i SB zorganizowanym przez Akademię Spraw Wewnętrznych, bowiem od jego uczestników wymagano wyższego wykształcenia, a zarzuty, jakoby Szef Gabinetu Prezydenta Rzeczypospolitej był człowiekiem wykształconym, są jawnym kłamstwem. Aby objąć to stanowisko nie trzeba spełnić tak wyśrubowanych wymagań jak te, jakie stawiano oficerom komunistycznej milicji.

Oczywiście nie sądzę bynajmniej, że dyplom wyższej uczelni jest gwarancją wysokich kwalifikacji, ale w pokoleniu, do którego należy min. Wachowski, brak takiego dyplomu jest niewątpliwie oznaką pewnego lekceważenia dla tych wartości, jakie zwykło się wiązać ze zdobywaniem wykształcenia.

Oczywiście mój punkt widzenia jest w tej sprawie dosyć szczególny, i byłoby mi zarzucić brak obiektywizmu, nikt bowiem - o czym wiedzieli już starożytni Rzymianie - nie powinien być sędzią we własnej sprawie, a zajmowanie wysokich stanowisk państwowych przez osoby nie mają stosownych kwalifikacji jest niewątpliwie sprzeczne z interesami środowiska, z którego się wywodzę i do którego należę. Oprócz dziedzicznego obciążenia wyższym wykształceniem muszę się również przyznać do urazu jakiego doznałem w dzieciństwie, a takie rzeczy - jak wiadomo - zostają na cale życie. Chodzi po prostu o to, że wychowywałem się w ustroju który Stefan Kisielewski trafnie określił jako "dyktaturę ciemniaków" i jeśli z tym ustrojem zacząłem wojować, to pewnie przede wszystkim dlatego, że w żaden sposób nie byłem w stanie pogodzić się z zasadą, że głupszy i mniej wykształcony ma kierować mądrzejszym i bardziej wykształconym.

Władysław Gomułka, stojący faktycznie na czele państwa, ranił moją inteligencką godność - a nie będę się również wypierać, że (to znowu partykularny punkt widzenia) jako polonista czułem się szczególnie urażony: przyzwoite opanowanie języka kraju, w którym się chce rządzić, nie jest przecież chyba wymaganiem zbyt wygórowanym.

Gomułka nie powinien rządzić tym krajem nie dlatego, że należał do "kliki Tito" oraz był tajnym agentem takich czy innych służb specjalnych, o co go w swoim czasie oskarżano - to są wszystko sprawy wtórne, a naprawdę ważne jest to, że do rządzenia nie miał żadnych kwalifikacji.
I podobnie jest ze sprawą "Bolka" czy domniemanego uczestnictwa min. Wachowskiego w kursie dla oficerów SB. Rzecz bowiem nie w tym, aby wyszukiwać powody, dla których miałby on z zajmowanego stanowiska ustąpić, ale w tym, że nigdy nie było żadnych powodów, dla których miałby się na tym stanowisku znaleźć.

Zarzuty wobec min. Wachowskiego formułuje dziś Jarosław Kaczyński, a przecież to on właśnie ponosi największą odpowiedzialność za pomysł "przewietrzenia Warszawy" : metafora ta oznaczała w istocie kampanię anty- inteligencką, której symboliczną dominantą było historyczne już publiczne upokarzanie Jerzego Turowicza.

Gdyby nawet przyjąć interpretację dla Kaczyńskiego korzystniejszą, a więc odrzucić supozycję, że chodziło tylko o stołki i spoconych mężczyzn w pogoni za władzą, gdyby zgodzić się z zarzutami, jakie formułował pod adresem elity, i tak trzeba sobie dzisiaj powiedzieć, że wojna na górze, zakończona zwycięskim osadzeniem elektryka w Belwederze i klęską inteligencji - była nieszczęściem, z którego długo jeszcze się nie podźwigniemy.



Jacek Kuroń , Trzy kwestie w sprawie polskiego inteligenta [polemika z Janem Walcem], Gazeta Wyborcza nr 16, 20 stycznia 1993

W piątkowym "Życiu Warszawy" przeczytałem felieton Jana Walca - autora, którego skądinąd lubię. Walc na marginesie sporu o to, kto jest na fotografii, zgłasza zasadnicze zastrzeżenia do piastowania najwyższych stanowisk w państwie przez ludzi bez wyższego wykształcenia. Chciałby widzieć tam inteligentów.

Walc utożsamia więc wykształcenie z przynależnością do inteligencji. Według mnie sprawa nie jest taka prosta.

Po pierwsze - dokonała się rewolucja.

Główną silą tej rewolucji była "Solidarność" której liderzy z reguły nie mieli wyższego wykształcenia. Wałęsa, Frasyniuk, Bujak to najbardziej znane nazwiska, mógłbym wymienić znacznie więcej. Oni się sprawdzili, dowiedli swej umiejętności przewodzenia innym. Nie wynika z tego, że koniecznie muszą (choć mogą) - być ministrami i prezydentami. Można nie lubić rewolucji, ale nie można się dziwić, że w jej wyniku następuje wielkie przemieszczenie struktur społecznych. Jest więc zrozumiałe, że kierowca ciężarów- ki może zostać wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej, a elektryk - prezydentem.

Po drugie - co innego ruch, a co innego profesjonalizm.

To sprawa po wielekroć ważniejsza. W każdym przyzwoicie funkcjonującym państwie liczy się profesjonalizm. W demokracji istnieje sfera organizacji, w której trzeba się wykazać umiejętnościami, wiedzą. I o tym, kto zajmie jakieś stanowisko, powinien rozstrzygać konkurs. Ale w państwie demokratycznym istnieje też coś takiego, jak sfera przedstawicielstwa. W tej sferze decyduje umiejętność przekonywania ludzi, że będzie się ich godnie reprezentować. Prezydent i posłowie wygrywając wybory wykazali się więc kompetencją, bo umieli skłonić ludzi, by na nich glosowali.
Teraz zdają kolejny egzamin z tego, jak nas reprezentują. Dziś akurat łatwo o wszystkich powiedzieć że źle, bo polityk pełni przysłowiową rolę teściowej ze starych dowcipów. Jeśli zechcemy dostrzec wśród tych polityków różnice, to łatwo sprawdzić, ze nie wynikają one z wykształcenia, a w każdym razie nie tylko z wykształcenia.
W samorządności obywatelskiej, której przypisuję największe znaczenie, decydujące jest to, czy człowiek potrafi skupić wokół siebie innych i z nimi coś zdziałać. Do głowy by mi nie przyszło pytać o dyplom Andrzeja Łagodzińskiego, który założył ruch na rzecz bezdomnych i zorganizował dla nich duże schronisko. Nie wiem, jakie Andrzej ma wykształcenie, ale wiem, że się sprawdza. Jest z tym dokładnie tak samo, jak z rynkiem.

Opowiem taką historyjkę. W Galicji bezrobotnemu Żydowi zaoferowano posadę pisarza w gminie wyznaniowej. No, ale on nie umiał ani czytać, ani pisać. Koledzy pożyczyli mu więc jakieś pieniądze, by pojechał do Wiednia: coś kupić, coś sprzedać... Po latach - już jako najbogatszy człowiek w Austrii - nasz Żyd miał podpisać pożyczkę dla domu cesarskiego. - Ale ja nie umiem pisać! - powiada. Cesarski minister skarbu na to: - Mój Boże! Kto wie, kim by pan był, gdyby pan umiał pisać i czytać?! - Ja wiem. Byłbym pisarzem w gminie wyznaniowej w Złoczowie.
Wniosek z tego taki-w ruchu społecznym jak na rynku - każdy może się sprawdzić. A czym innym są instytucje, w których trzeba się wykazać wiedzą. Nie należy tych sfer ze sobą mieszać.

Po trzecie - najważniejszy jest etos inteligenta.

W Polsce istnieje coś takiego jak inteligencja. To nie jest kwestia zawodu, ale postawy - prometejskiej postawy, czyli służenia innym.
Tej postawy nauczyli mnie ojciec i dziadek, który był robotnikiem, ślusarzem. Ojciec nazywał ją postawą świadomego robotnika. Dopiero potem zrozumiałem, że to jest etos inteligencji. Otóż chcę oświadczyć, że znam bardzo wielu ludzi z wyższym wykształceniem, którzy z tego punktu widzenia na miano inteligenta nie zasługują. I na odwrót, znam wielu ludzi nawet bez średniego wykształcenia - poznałem ich m. in. w "Solidarności" - którzy są inteligentami z prawdziwego zdarzenia. Wielu z nich działa w fundacji SOS.

Dokonała się rewolucja, i ten fakt warto przyjąć do wiadomości. Mówiąc o inteligencji trzeba rozróżniać dwie sfery: profesjonalizmu i zdolności do działania. I wreszcie etos inteligencji: komu go można przypisać, a ko- mu nie.
Bardzo bym chciał, by Janek Walc swoją kategorię wykształcenia odnosił wyłącznie do sfery profesjonalizmu. I co więcej, by w sferze profesjonalizmu nie tylko zajmował się wykształceniem. Bo wprawdzie wykształcenie jest niezbędnym elementem profesjonalizmu, ale tylko jednym z wielu.
To wszystko, o czym mówię, jest szczególnie ważne, bo wszyscy zdajemy egzamin z trudnej sztuki wybierania przedstawicieli, i ściągawka, którą proponuje Janek, jest bardzo mało użyteczna.

PS Ja mam wyższe wykształcenie... i co z tego..?



Jan Walc, Kuroń do zupy, kucharka do rządu, [polemika z J. Kuroniem], Życie Warszawy, 23 stycznia 1993

Jacek Kuroń polemizuje ze mną w "Gazecie Wyborczej" występując przeciwko moim elitarystycznym napaściom na ludzi niewykształconych, chętnych jednak do sprawowania najwyższych państwowych urzędów i mrugając rzęsami niczym Królewna Śnieżka wymienia jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka, powiadając, że tu się dokonała rewolucja, wiec struktury społeczne przetasowały i elektryk został prezydentem. a kierowca ciężarówki wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej. I dalej udając Królewnę Śnieżkę pyta Kuroń retorycznie, czy ma jakiekolwiek znaczenie, iż sam jest człowiekiem wykształconym.

Pozwolę sobie złamać konwencję i na to retoryczne pytanie odpowiedzieć. Otóż nie mam najmniejszych wątpliwości, że ma 10 znaczenie ogromne. Kiedy mówię o wykształcaniu, mam na myśli wiedzę, a nie takie czy inne dyplomy; studiowałem pedagogikę na Uniwersytecie, gdzie wykładali profesorowie doktorowie habilitowani, i chodziłem również na wykłady z pedagogiki na uniwersytecie latającym, gdzie wykładał prosty magister Kuroń, miałem wiec okazje wyrobić sobie na ten temat jakiś pogląd.

I powiem nawet więcej: jeśli rozmaite uczelnie pedagogiczne nie nadały doktoratów honoris causa Jackowi Kuroniowi, podczas gdy inne uczelnie nadawały doktoraty tego rodzaju Pierwszemu Elektrykowi Rzeczypospolitej, to można na tej podstawie wypowiadać się raczej o owych uczelniach niż o kwalifikacjach promowanych przez nie - bądź nie promowanych - doktorów.

Z pewną nieśmiałością powiem wręcz tak: "Solidarność" wymyślił nie kto inny, tylko Jacek Kuroń, i to on - i tylko on - powinien w sierpniu 1980 zostać jej przewodniczącym. Jeżeli stało się inaczej, to nie dlatego, że Jackowi zabrakło kwalifikacji elektryka (obawiam się, że w tym temacie naprawdę okazałby się kiepski), ale z tego powodu, że towarzysze z elektrykiem gotowi byli rozmawiać, natomiast inteligenta bali się jak diabeł święconej wody. I niech się nikomu nie wydaje, że nie ma żadnego praktycznego w uczeniu się łacińskich deklinacji albo zasad trygonometrii. Oto bowiem z naszego stosunku do łacińskiej gramatyki czy trygonometrycznych zasad wynikają bardzo praktyczne skutki.

Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ "Solidarność" z następującą propozycją; "Andrzeju - powiedziałem – wiesz doskonale, że od lat utrzymuje tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?" Kto zna senatora Celińskiego, wie doskonale, że można mu zarzucać rożne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełna powagą odrzekł rozumnie: "Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi" . Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał
zupełną racje. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem. I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.

A z końcówkami łacińskich deklinacji czy z sinusem alfa jest po prostu, że lekceważenie dla nich demonstrują przede wszystkim ci, którzy nie tylko nie mają o nich pojęcia, ale nie chcą się ich nauczyć i żywią uzasadnione obawy, że w tej sytuacji zawsze pozostaną gorsi od ludzi wykształconych. I stąd prosta droga do poszukiwania sposobów, aby tych wykształconych ludzi jakoś inaczej sobie podporządkować. I dlatego Jacek Kuroń zupełnie nie ma racji wymieniając jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka. Czy ktokolwiek kiedykolwiek mówił o Bujaku albo Frasyniuku, że mają "instynkt polityczny" ? A to przecież miało być główną kwalifikacją Wałęsy na Prezydenta Rzeczypospolitej. Otóż pewnie szanujący się inteligent nie powinien do takich rzeczy się przyznawać, ale kiedy ten argument słyszałem, budziły się we mnie iście zwierzęce instynkty.
Jarosław Kaczyński twierdzi obecnie, że Belweder konserwuje postpeerelowskie układy i objaśnia to sobie naiwnie przy pomocy fotografii, na której miałoby być widać, że min. Wachowski jest dawnym oficerem SB.

Paradoks polega moim zdaniem na tym, że choć prezes Kaczyński wadliwie rozumuje, przez przypadek dochodzi do prawdziwego wniosku – oto za jego, Kaczyńskiego sprawą nieistniejący PRL odniósł swój pozagrobowy sukces, osadzając na urzędzie belwederskiego hegemona tego "prawdziwego robotnika" , na którego latem 1980 roku byli gotowi zgodzić się komuniści, byle tylko nie musieć za swojego głównego przeciwnika mieć Jacka Kuronia.

Włodzimierz Iljicz chciał, żeby kucharka rządziła państwem. Nam się udało jego marzenie wcielić w czyn, i to z naddatkiem, zatrudniając Kuronia przy gotowaniu zupy.

Dwa są główne powody, dla których ukazanie się drukiem książki Jana Walca "Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata" - po raz pierwszy w trzydzieści pięć lat od jej ukończenia - skomentować wypada okrzykiem "Nareszcie!" (dodając z melancholią: lepiej późno niż wcale). Pierwszy powód jest szczególnie istotny w obliczu faktu, że książka ukazuje się jako "suplement" serii - dodatkowy XIII tom "Książek wybranych" Tadeusza Konwickiego. Określić go można prosto: w obrębie coraz obfitszej, narastającej z latami literatury krytycznej poświęconej twórczości autora "Sennika współczesnego" (obejmującej dziś kilkanaście książek i niezliczoną ilość szkiców analitycznych i recenzenckich) ta rozprawa jest pozycją przełomową, najważniejszą, bo najbardziej odkrywczą i inspirującą dla późniejszych badań. Trzeba też dodać, że była to pierwsza w ogóle monografia twórczości literackiej Konwickiego.

Dziś co prawda wiele jej też brzmi znajomo, a generalny sposób lektury dzieł twórcy "Nic albo nic" proponowany przez Walca zdołał się upowszechnić. Wynika to jednak z tego, że książka od lat znana jest specjalistom. Wprawdzie ze względów cenzuralnych nie ukazała się drukiem wtedy, kiedy powinna (tzn. w 1977 roku, gdy jako rozprawa doktorska została obroniona w Instytucie Badań Literackich w Warszawie).

Ale po pierwsze, jeszcze w 1975 roku ukazała się w "Pamiętniku Literackim" skrócona wersja jej pierwszego rozdziału zawierająca jej najważniejsze tezy¹. A po drugie - ten, kto potrzebował, znał ją w całości, maszynopis był bowiem dostępny w Bibliotece IBL w Pałacu Staszica. Sam spędziłem na jej lekturze pięć dni w styczniu 1978 roku - aż pięć dni, bo czytaniu towarzyszyły szczegółowe notatki; nie było jeszcze kserokopiarek. Każdy więc, kto pisząc potem o Konwickim, nawiązywał do rozprawy Walca (a trudno było nie nawiązywać), siłą rzeczy popularyzował jej wnioski.

Drugi powód dotyczy samego autora książki, Jana Walca, świetnego historyka literatury, krytyka i publicysty, postaci nieco dziś zapomnianej i jak najsłuszniej na powrót przypominanej (jeszcze w tym roku ma się ukazać w wydawnictwie Bellona w serii "Kanon literatury podziemnej" wybór jego publicystyki). Walc debiutował jako krytyk na początku lat 70. recenzją "Doskonałej próżni" Stanisława Lema², po czym przez całe dwie dekady był w polskim życiu literackim intensywnie obecny, jego dorobek przez długi czas był jednak rozproszony, pojawiał się tylko w czasopismach i to - od końcówki lat 70.- wyłącznie drugiego obiegu.

Pięć książek jego autorstwa ukazało się w ciągu krótkiego okresu między 1989 a 1995 rokiem. Najpierw "Wybierane" (w serii Biblioteka Kwartalnika Politycznego "Krytyka”, wydawnictwo Pokolenie 1989) - tom felietonów i recenzji z dwu pierwszych dekad. Potem dwie książki w 1991 roku: "Architekt Arki" (Verba, Chotomów) - monografia historycznoliteracka poświęcona Mickiewiczowi, a ponadto owoc pracy czysto dziennikarskiej - "Ja już wygrałem"(Pomost), wywiad rzeka z ówczesnym senatorem płockim Andrzejem Celińskim. Rok później - tom szkiców literackich "Wielka choroba" (WSiP 1992), wreszcie - wydany już pośmiertnie tom późnych felietonów "Ja tu tylko sprzątam" (Szpak 1995) w wyborze i opracowaniu Małgorzaty Łukasiewicz, ze wstępem Włodzimierza Boleckiego.

Wydane obecnie "Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata" jest zatem szóstą opublikowaną książką Walca, choć chronologicznie pierwszą. Otóż skłonny jestem twierdzić, że w obrębie dorobku autora ta pierwsza książka jest najlepsza. Wprawdzie spośród pięciu przypomnianych wyżej aż trzy (druga, czwarta i piąta) zdobyły spory rozgłos (książka o Mickiewiczu głównie jednak jako pozycja "kontrowersyjna”), żadna z nich jednak nie stanowi tak niepodważalnego wkładu do wiedzy o literaturze polskiej jak wczesny doktorat o Konwickim.

Powyższe dwa powody ważności książki są z sobą zresztą połączone. Dla wiedzy o Konwickim ważne jest, kim był pierwszy tak wnikliwy interpretator twórczości pisarza. A i sama niecenzuralność książki w 1977 roku miała powód podwójny: na funkcjonowanie w podziemnym obiegu wydawniczym zdecydowali się wtedy niezależnie od siebie, obaj - i jej bohater, i autor, Tadeusz Konwicki - kiedy opublikował "Kompleks Polski" jako trzeci numer "Zapisu”; Jan Walc - kiedy po wyrzuceniu z "Polityki" (której stałym, bardzo rozpoznawalnym publicystą był w latach 1972-1977) poświecił się pisaniu i drukowaniu wyłącznie w literackim podziemiu. Tym bardziej warto podkreślić, że ta podwójnie "niecenzuralna" praca, choć nie mogła być wtedy wydana, została jednak bez przeszkód obroniona w Instytucie Badań Literackich (promotorem była profesor Alina Brodzka, recenzentami - profesorowie Edward Balcerzan i Stefan Treugutt), a sam jej autor we wrześniu 1981 roku zatrudniony został jako adiunkt w Pracowni Literatury Współczesnej IBL. W stanie wojennym był przez kilka miesięcy internowany, ale - wróciwszy z obozu w Jaworzu - kontynuował pracę w IBL-u. Wprawdzie w 1986 roku ówczesny dyrektor rozwiązał z nim umowę, po trzech latach Walc wrócił jednak do IBL-u i pracował w nim aż do śmierci.
Urodzony 22 września 1948 roku w Warszawie, w rodzinie lekarskiej, Jan Walc uważał się za klasycznego reprezentanta wymierającego gatunku niezależnego polskiego inteligenta³. Wszechstronnie oczytany erudyta, starannie kształtował we własnych tekstach swój wizerunek zakorzenionego w inteligenckim etosie humanisty, przyznającego się do piłsudczykowskiej tradycji Polskiej Partii Socjalistycznej. Z domowym etosem wiązała się jego pasja pedagogiczna. Studia zaczął zresztą (po zdaniu matury w Liceum Reytana) w 1966 roku od pedagogiki na Uniwersytecie Warszawskim, z której po roku przeniósł się na polonistykę. Aresztowany w 1968 roku za udział w wydarzeniach marcowych, zawieszony później w prawach studenta przez uczelnianą komisję dyscyplinarną, zdołał jednak ukończyć studia w terminie, w 1971 roku, i przez pierwszy rok po magisterium pracował jako polonista w warszawskim Liceum im. Batorego. Także i potem, kiedy już spełniał się w pracy literackiej, wydawniczej i publicystycznej, chętnie powracał do uczenia, m. in. jako wykładowca historii literatury w warszawskiej PWST (w roku akademickim 1975/76) czy w Towarzystwie Kursów Naukowych⁴.

Zarówno jednak w uczeniu, jak i przede wszystkim w pisarstwie trudno byłoby go scharakteryzować jako ciepłego, wyrozumiałego przewodnika duchowego swoich słuchaczy/ czytelników. Raczej odwrotnie: Walc był typem wiecznego polemisty, a nawet prowokatora i awanturnika, nieskłonnego do jakiejkolwiek pobłażliwości, walczącego do końca o uznanie dla swoich poglądów⁵. Już jako początkujący publicysta znany był z bezpardonowych ataków, których obiektem byli nie tylko polityczni przeciwnicy autora, nadmiernie usłużni wobec wskazań władzy; także - kiepscy styliści i nierzetelni historycy literatury. Szczególnie odkąd zaczął pisać w obiegu pozacenzuralnym (podpisywał się nazwiskiem, tylko wyjątkowo używał pseudonimów, m. in. Jan Biuletyn, Jan Woreczko i Lew Laicki), z lubością zaczął atakować wielkości literatury polskiej. Wspomniany rozgłos tomu "Wielka choroba" wziął się właśnie z zawartych w nim napaści na Iwaszkiewicza, Gałczyńskiego, Borowskiego czy Mrożka, a i sam Mickiewicz nie został oszczędzony (szkic tytułowy dotyczył Konrada z III części "Dziadów" jako bohatera pogardzającego ludem). także w późnych felietonach politycznych (pisanych głównie dla"Życia Warszawy”) Walc, rozczarowany do epoki wolności, krytykował konsekwentnie nowy porządek po 1989 roku. Trudno mu było jednak znaleźć sprzymierzeńców, skoro był równie zapalczywym antykomunistą, jak antyklerykałem (słowo Kościół pisał zawsze małą literą), krytykował zarówno Mazowieckiego, jak i Wałęsę, Balcerowicza, jak i braci Kaczyńskich. Jedynym jego pozytywnym bohaterem w ówczesnej polskiej polityce był Jacek Kuroń. Choć więc doceniano zasługi Walca - w 1990 roku przyznano mu ufundowaną przez Komitet Kultury Niezależnej Nagrodę im. Andrzeja Kijowskiego za twórczość "pełną temperamentu, krańcowo niezależną od obiegowych opinii i pozbawioną jakiejkolwiek asekuracji" czuł się w swoich poglądach osamotniony⁶.

Ciekawe, że ten krytyk osobny, dbały o samodzielność własnego stanowiska i tak chętnie wytykający błędy adwersarzom zarazem konsekwentnie bronił twórców, których cenił. Ukochanym poetą jego młodości był Broniewski, prozaikiem - Żeromski (choć doktora Judyma przedstawił w głośnym szkicu jako "potwora moralnego”). Przede wszystkim jednak idolem Walca był Tadeusz Konwicki, którego pochwałę głosił, gdzie mógł. W recenzji tomu "Wielka choroba" Tadeusz Nyczek - zwróciwszy uwagę na podobieństwo metody krytycznej autora do działalności Artura Sandauera (i przyznawszy, że Walc lepiej pisze) - domagał się nawet: "Sandauer czasem jednak zdobywał się na cios w idola, przyrżnął wszak Gombrowiczowi za »Pornografię«. Czy Walc przyrżnie kiedyś za coś Konwickiemu?”⁷. I nie doczekał się oczywiście. Może zresztą dlatego, że Walcowi zostało już po tej recenzji niewiele czasu. Zmarł w Warszawie 10 lutego 1993 roku.

Swoją drogą uwielbienie Walca dla Konwickiego było tak konsekwentne, że zapewne i później nie wytknąłby niczego swemu ulubionemu pisarzowi. Niniejsza książka dowodzi jednak nie tylko miłości, ale przede wszystkim - zrozumienia i trudu nowatorskiej, oryginalnej lektury. Napastliwość ogranicza autor do polemicznych tyrad wymierzonych przeciw nie dość wnikliwie odczytującym Konwickiego krytykom (proszę przyjrzeć się pod tym kątem literaturoznawczym sporom ze Stanisławem Burkotem i Włodzimierzem Maciągiem w przypisach do rozdziału II). Wysiłek badawczy nakierowany jest tu na wykrycie i określenie pisarskiej niepowtarzalności twórcy "Wniebowstąpienia”.

Warto zatem wskazać na te pionierskie ustalenia Walca na temat prozy Konwickiego, które przyjęły się w refleksji krytycznej jako trafne i słuszne. Jest to zwłaszcza generalny sąd o nieprzystawaniu tej prozy - ściślej: jej najwartościowszego, popaździernikowego korpusu - do realistycznego traktowania świata. "Jego powieści nie są opowiadaniem zdarzeń, ale ich wymyślaniem przez narratora" (s. 29). Zatem "nie bohater jest elementem świata przedstawionego, ale świat przedstawiony elementem bohatera" (s. 21). Stąd wynika "generalna zasada kompozycyjna Konwickiego - w każdej jego książce natrafiamy na różniące się między sobą narracje, przy czym jedna z nich jest zdecydowanie bardziej rozbudowana od innych i stwarza pozory realizmu, a także robi wrażenie nadrzędnej wobec pozostałych" (s. 21). Nie można jednak ufać tym pozorom realizmu; w książkach Konwickiego iluzja kompromitowana jest stale.

Jedną z konsekwencji tego generalnego spostrzeżenia jest uniwersalizacja znaczeń analizowanej prozy. Nie chodzi w niej o "dramat pamięci wojennej’’ ale o "świadomość, która paraliżuje działanie”. Istotą utworów Konwickiego jest "uporanie się z rozumieniem własnego losu”. To temu między innymi służy częsty zabieg zastępowania prób uporządkowania własnej biografii - budowaniem życiorysów fikcyjnych (s. 105). Obok tych sądów generalnych, stymulujących sposób lektury prozy Konwickiego, otrzymujemy w książce wiele frapujących szczegółowych odkryć interpretacyjnych. Może najsłynniejsze z nich jest rozpoznanie epilepsji, mitologicznej "świętej choroby" jako jednej z ulubionych metafor literackich pisarza (cały wywód na ten temat, pełen odniesień do literatury medycznej, znajdujemy na s. 97-106). Wiąże się to z tym, że zdrowie - zarówno psychiczne, jak i fizyczne - jest w utworach Konwickiego konsekwentnie kojarzone "z postawą totalnej akceptacji otaczającego świata, postawą obcą narratorowi i wysoce dla niego obrzydliwą" (s. 106). Bohaterowie pisarza są wszak outsiderami; nie akceptują otaczającego ich świata, marząc o powrocie do świata normalnego (s. 103). Inna proponowana przez Walca kategoria, którą warto przypomnieć, to zaczerpnięte z pism Aliny Witkowskiej o Mickiewiczu pojęcie "czynu wewnętrznego" pełniącego "funkcję uzdrawiającą, kompensacyjną”, pozwalającego "na zaspokojenie przynajmniej w wyobraźni tych potrzeb psychicznych bohaterów, które nie mogły być zaspokojone w rzeczywistości" (s. 109,137).

Zapewne nie wszystkie propozycje metodologiczne i interpretacyjne zawarte w tej książce wytrzymały próbę czasu. Na przykład mniej przydatna do opisu organicznie monologowej prozy Konwickiego Bachtinowska kategoria karnawalizacji; sam autor zresztą zdaje sprawę już we Wstępie (s. 11-12) z własnych wątpliwości z tym związanych. Wielka szkoda, że Walc nie zdołał uwzględnić w swojej analizie sylwicznych książek Konwickiego; pierwsza z nich, "Kalendarz i klepsydra”, ukazała się już po ukończeniu pracy. Pomija też Walc filmy, wyjątek robi dla "Ostatniego dnia lata" i tak jednak ograniczając się do analizy scenariusza, nie biorąc pod uwagę wersji ekranowej.
A jednak, mimo tych zrozumiałych ograniczeń, jego książka zachowała zdumiewającą świeżość. Okazuje się, że nie tylko była inspiracją dla późniejszych badań nad pisarzem.

Także i dziś, na nowo czytana po lekturze dwunastu tomów Konwickiego, dostarcza przyjemności kontaktu ze świadkiem tej prozy jej życzliwym, najuważniejszym czytelnikiem.


¹ Jan Walc, Nieepickie powieści Konwickiego, "Pamiętnik Literacki" 1975, z. 1, s. 85-108
² Jan Walc, Połknąć nierozkąsane, "Współczesność”, 1971, nr.18
³ Zob. Jan Walc, Buddenbrookowie i hippisi, w: tegoż, Ja tu tylko sprzątam, Warszawa 1995; por. tez: Piotr Bratkowski, Gdy zabrakło aniołów, "Gazeta Wyborcza" 14.02.1998, s. 19
⁴ Dane biograficzne na podstawie: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, Słownik biobibliograficzny pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan. T. IX , WSiP, Warszawa 2004, s. 16-17
⁵ Zobacz choćby niektóre omówienia Ja tu tylko sprzątam: Ryszard Holzer, Honor i powielacz, "Gazeta Wyborcza" 17.10.1995; Andrzej Kaczyński, Przygody człowieka myślącego, "Rzeczpospolita" 28-29.10.1995; Wojciech Bonowicz, Pożegnanie, "Tygodnik Powszechny" 3.12.1995; Piotr Szewc, Tryby Walca, "Nowe Książki" 1995 nr.12; Grażyna Borkowska, Widzieć jasno, bez zachwytu, "Kresy" 1996, nr.2; Andrzej Werner, Prawda jest mniejszym złem, "Teksty Drugie" 1996, nr.4
⁶ Wiktor Woroszylski, Jan Walc nie żyje, "Gazeta Wyborcza" 11.02.1993
⁷ Tadeusz Nyczek, Krytycy krzyżują pióra, "Gazeta Wyborcza. Książki" 29.07.1992

Najpoważniejsza wada inteligenta jest następująca: oto skoro taki jeden z drugim przez lata i w pocie czoła czegoś się uczył i wreszcie nauczył, nie jest gotów z dobrej woli zgodzić się, że wszystko to obecnie nieważne.

I stąd to cale ich nudne gadanie o prawie. Tak jakbyśmy mieli być jego niewolnikami.

Że jak prawo zabrania wprowadzenia religii do szkół, to niby nie można jej wprowadzać, albo że jeśli prawo stanowi, że naczelnym organem władzy państwowej jest parlament, a nie herbatka", to państwowe sprawy załatwiać się powinno w sejmie, a nie na herbatce.

Niedoczekanie. Będziemy maczać magdalenkę gdzie potrzeba, nie oglądając się na przepisy wuja Prousta, nieaktualne na obecnym etapie. Czuj się, wuju, odwołany.

Inteligencja pojawiła się jako szczególna formacja społeczna w połowie XIX w. w Polsce i w Rosji na skutek nienormalnych warunków politycznych i gospodarczych, jakie tu podówczas panowały. Pojawiła się, rozwinęła, okrzepła, odegrała ogromną rotę - nie pojawiając się równocześnie w krajach Europy Zachodniej, do której tak bardzo pragniemy obecnie powrócić.

Jak powszechnie wiadomo, nasz powrót do Europy uzależniony jest od spełnienia przez nas całego szeregu warunków - chodzi po prostu o niezbędne ujednolicenie: musimy zbudować u siebie rozmaite instytucje, które w Europie uważa się za konieczne, i jednocześnie pozbyć się tych, na które nie ma tam miejsca. Wydaje się, że do tych ostatnich należy właśnie instytucja inteligencji takiej, jaka od paru pokoleń decydowała w znacznej mierze o obliczu naszego kraju.
14 października 1990

Oczywiście mój punkt widzenia jest w tej sprawie dosyć szczególny, i łatwo byłoby mi zarzucić brak obiektywizmu, nikt bowiem — o czym wiedzieli już starożytni Rzymianie - nie powinien być sędzią we własnej sprawie, a zajmowanie wysokich stanowisk państwowych przez osoby nie mające stosownych kwalifikacji jest niewątpliwie sprzeczne z interesami środowiska, z którego się wywodzę i do którego należę.

Oprócz dziedzicznego obciążenia wyższym wykształceniem muszę się również przyznać do urazu jakiego doznałem w dzieciństwie, a takie rzeczy - jak wiadomo – zostają na całe życie. Chodzi po prostu o to, że wychowywałem się w ustroju który Stefan Kisielewski trafnie określił jako „dyktaturę ciemniaków”, i jeśli z tym ustrojem zacząłem wojować, to pewnie przede wszystkim dlatego, że w żaden sposób nie byłem w stanie pogodzić się z zasadą, ze głupszy i mniej wykształcony ma kierować mądrzejszym i bardziej wy kształconym.

Władysław Gomułka, stojący faktycznie na czele państwa, ranił moją inteligencką godność - a nie będę się również wypierać, że (to znowu partykularny punkt widzenia) jako polonista czułem się szczególnie urażony: przyzwoite opanowanie języka kraju, w którym się chce rządzić, nie jest przecież chyba wymaganiem zbyt wygórowanym. (…)

Niestety nie można już dzisiaj założyć Partii Polskiej Inteligencji, która marzy się Andrzejowi Szczypiorskiemu, bo na skutek wydarzeń ostatnich lat inteligencja polska została tak rozbita, że ludzie, którzy wyśniona przez Szczypiorskiego Partię mieliby zakładać, mają poważne trudności z mówieniem sobie „dzień dobry”.

Zamiast Havlowego „życia w prawdzie” zniosło nas w życie w kłamstwie nowego typu: książka Lewy czerwcowy pokazuje z dramatyczną wyrazistością, że autorzy sukcesu Wałęsy w wyborach prezydenckich bynajmniej nie byli jego zwolennikami, a tylko wyobrażali sobie, że będzie on mniejszym złem niż Mazowiecki. Rozumiem ich doskonale w tym przynajmniej punkcie: głosowałem na Mazowieckiego również wybierając - mniejsze w moim pojęciu – zło.

I na koniec deklaracja osobista: jestem z wyboru człowiekiem bezpartyjnym, jeśli Andrzej Szczypiorski tę swoją partię założy, jestem gotów się zapisać. To będzie właśnie mniejsze zło.
15 stycznia 1993

Warszawa, 12 lipca 1985

Sekretarz Naukowy PAN Prof. dr hab. Zdzisław Kaczmarek
Dnia 12 lipca br. wymówiono mi pracę w Instytucie Badań Literackich PAN informując mnie jednocześnie, że od decyzji tej mogę się odwołać do Pana, jeżeli uważam ją za nieuzasadnioną.

Decyzji tej ani ustnie ani pisemnie nikt nie uzasadniał, została mi ona doręczona tydzień po jej podpisaniu przez Dyrektora Instytutu, kiedy bawił on już na urlopie, a Kierownik Działu Służby Pracowniczej odmówił mi okazania znajdujących się w moich aktach personalnych opinii. W tej sytuacji trzeba uznać, że decyzji usunięcia mnie z Instytutu nie tylko nie uzasadniono, ale w żaden sposób nie poinformowano mnie o przyczynach jej podjęcia. Należy dodać, że podczas mojej czteroletniej pracy w Instytucie nikt nigdy i w żadnej formie nie zgłaszał zastrzeżeń wobec mojej przydatności w zespole Pracowni Literatury Współczesnej ani wobec miejsca przygotowywanej przeze mnie pracy habilitacyjnej o przemianach świadomości pisarzy polskich w ostatnim półwieczu - w planach naukowych - Instytutu.

Gdyby było Panu wiadomo o jakichś wobec mnie zastrzeżeniach prosiłbym o poinformowanie mnie o nich.

Pracę w Instytucie otrzymałem w roku 1981 na wniosek Komisji Prezydium PAN d/s odwołań od krzywdzących decyzji z lat 1968-1980, skierowany do ówczesnego Prezesa Akademii Prof. dr hab. Aleksandra Gieysztora 27 marca 1981 r. W r. 1986, a wiec 5 lat po zatrudnieniu mnie na stanowisku adiunkta, zamierzam przedstawić rozprawę habilitacyjną.

Wnioskując o zatrudnienie mnie w IBL Komisja Prezydium Akademii określała moją współpracę jako "cenną dla Instytutu" i uznawała, że dotychczasowe utrudnienia w /mojej/ naukowej pracy zawodowej miały charakter wyraźnie krzywdzący i wynikały ze względów pozamerytorycznych" i zdanie to wydaje się dzisiaj na nowo aktualne.

Kiedy pierwszy raz w życiu, mając lat 19, w marcu 1968, pisałem odwołanie od decyzji, którą postrzegałem jako krzywdzącą, a która dotyczyła osadzenia mnie w XII Pawilonie Mokotowa, powołałem się w młodzieńczej mej naiwności i na to, że byłem bardzo dobrym studentem. Funkcjonariusz, który to zdanie przeczytał, zwrócił się do mnie ze uśmiechem: "innych tu, proszę pana, nie trzymamy".

Mam to wyjaśnienie w pamięci, kiedy zwracam się dziś do Pana podkreślając swoje zawodowe kompetencje, a jeżeli usuwany jestem równocześnie z uczonym tak znamienitym jak Jarosław Marek Rymkiewicz, a niedługo po Bronisławie Geremku, wypada mi, dziękując za honor dołączenia do takiego towarzystwa, zaprotestować przez skromność przed przecenianiem mojej osoby. Jeżeli przedstawione tu uzasadnienie zwolnienia mnie z pracy w Akademii uzna Pan za nieuzasadnione i zechce decyzję tę anulować - będę zobowiązany.
Jan Walc

Nigdy nie byłem w Oświęcimiu i wcale się tam nie wybieram. Należę do pokolenia, które było Oświęcimiem szantażowane od małego. Szczególnie lubował się w tych szantażach tow. Wiesław, dla którego straszenie hitlerowcami było jednym z najulubieńszych zajęć. Ale przecież nie on jeden. Oświęcim to był uniwersalny argument przeciwko nam: wyście tego nie przeżyli, więc powinniście siedzieć cicho i słuchać starszych, a wasz głos tak nigdy nie będzie pełnowartościowy.

Trafnie – choć bezwiednie – ujęła ten problem Krystyna Siesicka, autorka wychowawczych powiastek dla peerelowskiej młodzieży: otóż w którejś z jej powieści klasę nastolatków prześladuje okropna nauczycielka, z którą nie sposób wytrzymać. Na szczęście młodzi bohaterowie dowiadują się, że ich Pani była w Oświęcimiu, w związku z czym trzeba jej wszystko wybaczyć. Skoro była w Oświęcimiu, wolno jej się nad uczniami znęcać, a ci powinni przyjmować to z ochotą.

Jeżeli o mnie chodzi, efekt straszenia Oświęcimiem dał skutek paradoksalny: jak tylko ktoś zaczyna mnie Oświęcimiem straszyć, podejrzewam od razu grubszy szwindel. Oczywiście moja reakcja jest głęboko nienormalna, ale przecież jednocześnie dobrze ugruntowana. Czysty Pawłow. Słyszę: mówią o Oświęcimiu – myślę: będą oszukiwać.

Wspominam o tym wszystkim dlatego, że właśnie znowu postraszono mnie Oświęcimiem, tyle że tym razem za straszenie wziął się episkopat. Księża biskupi krzyczą: „Oświęcim! Oświęcim!” na wieść o projekcie zorganizowania referendum w sprawie ustawy antyaborcyjnej. Swoją drogą interesujące, jak oni do tego doszli – co mianowicie wspólnego miałyby mieć hitlerowskie zbrodnie z demokratyczną procedurą stanowienia prawa? Oczywiste jest jedno: argumentu z Oświęcimia używa się po to i tylko po to, aby dyskusję uniemożliwić, aby temu, kto takiego argumentu użyje, nie można było odpowiedzieć.

Niemniej jednak w użyciu przez księży biskupów tego właśnie argumentu tkwi racjonalne jądro. Oświęcim bowiem to synonim czegoś najgorszego, co się mogło zdarzyć. A oto w Polsce może się właśnie zdarzyć najgorsza rzecz, jaką jest w stanie wyobrazić sobie biskup: oto do naszego katolickiego w 99% kraju przyjedzie lada tydzień papież, wezwie do głosowania za ustawą antyaborcyjną, a chwilę po jego wyjeździe społeczeństwo uda się do urn wyborczych, aby dać wyraz swoim poglądom w owej delikatnej materii. Gdyby do tego doszło, mogłoby się wydać, że polskie społeczeństwo nie słucha papieża. Jest to dla normalnego biskupa perspektywa tak przerażająca, że szukając dla niej właściwego określenia natychmiast znajduje odpowiednio przerażające słowo: „Oświęcim!” Niesłuchanie papieża jest grzechem ciężkim i powinno być objęte tajemnicą spowiedzi, wtedy wszystko jest w porządku, podobnie jak ze skrobankami: nie o to chodzi czy będą, czy nie będą, ważne, żeby ich oficjalnie nie było.

Kościół jest bowiem instytucją nauczającą, w związku z czym ma z urzędu rację. W tej sytuacji wszelka debata nad kwestiami, w jakich kościół ma ochotę się wypowiedzieć, jest oczywistym zamachem na samą jego istotę – kościół nigdy i w żadnej sprawie nie był ciekawy zdania swoich wiernych ani też i nikogo innego – gdyby taką ciekawość wykazał, byłby to znak, że nie jest pewny swego – a jest to sytuacja nie do pomyślenia.

Nie jest bowiem tak, by społeczeństwo było upoważnione do przesądzania o kształcie swojego kościoła – przeciwnie, to kościół ma orzekać o kształcie społeczeństwa. A w dzisiejszej Polsce kwestia ta staje szczególnie ostro, musi bowiem kościół odzyskać swoją identyczność poważnie naruszoną w latach stanu wojennego. Stało się bowiem tak, że z przyczyn od kościoła zupełnie niezależnych nagłe znaleźli się w nim wszyscy niepokorni z całej Polski.

Nie popełnimy przesady mówiąc, że tak ścisłych związków elit intelektualnych z kościołem katolickim nie notowała historia od czasów średniowiecznych. I co robić z taką anomalią, gdy zabrakło Wojciecha Jaruzelskiego, który potrafił dokonać tego cudownego zespolenia? Teoretycznie możliwości są trzy: albo kościół dostosuje się do swoich nowych niepokornych owieczek, albo niepokorni nauczą się pokory, której poprzednio i pałą nie można było z nich wydusić, albo każdy pójdzie swoją drogą.

Wiele wskazuje na to, że hierarchia kościelna stara się za wszelką cenę pozbyć niewygodnych dla siebie – bo jednoznacznie konkurencyjnych – elit intelektualnych. Kolejne wystąpienia biskupów, w tym ów ostatni kuriozalny pomysł porównywania pomysłu referendum w sprawie dopuszczalności skrobanek z hitlerowskim ludobójstwem – wszystko to czyni wrażenie, jakby było robione specjalnie w tym celu, aby przepłoszyć z okolic kościoła każdego szanującego się inteligenta.

A czas po temu najwyższy, bo lata walki o demokrację wytworzyły w kraju liczną i silną elitę złożoną z łudzi nie przywykłych do pokornego słuchania księdza proboszcza, gotowych za swoje przekonania iść do więzienia czy pod milicyjne pałki – gdyby tacy ludzie mieli na dłużej pozostać w orbicie kościoła, chcieliby go zmienić na lepszy. A on przecież już jest najlepszy.

19 maja 1991

Jacek Kuroń polemizuje ze mną w „Gazecie Wyborczej” występując przeciwko moim elitarystycznym napaściom na ludzi niewykształconych, chętnych jednak do sprawowania najwyższych państwowych urzędów. I mrugając rzęsami niczym Królewna Ścieżka wymienia jednym tchem Wałęsę, a i Frasyniuka, powiadając, że tu się dokonała rewolucja, więc się struktury społeczne przetasowały i elektryk został prezydentem, a kierowca ciężarówki wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej. I dalej udając Królewnę Śnieżkę pyta Kuroń retorycznie, czy ma jakiekolwiek znaczenie, iż sam jest człowiekiem wykształconym.

Pozwolę sobie złamać konwencję i na to retoryczne pytanie odpowiedzieć. Otóż nie mam najmniejszych wątpliwości, że ma to znaczenie ogromne. Kiedy mówię o wykształceniu, mam na myśli wiedzę, a nie takie czy inne dyplomy; studiowałem pedagogikę na Uniwersytecie, gdzie wykładali profesorowie doktorowie habilitowani, i chodziłem również na wykłady z pedagogiki na uniwersytecie latającym, gdzie wykładał prosty magister Kuroń, miałem więc okazję wyrobić sobie na ten temat jakiś pogląd.

I powiem nawet więcej: Jeśli rozmaite uczelnie pedagogiczne nie nadały doktoratów honoris causa Jackowi Kuroniowi, podczas gdy inne uczelnie nadawały doktoraty tego rodzaju Pierwszemu Elektrykowi Rzeczypospolitej, to można na tej podstawie wypowiadać się raczej o owych uczelniach niż o kwalifikacjach promowanych przez nie – bądź nie promowanych – doktorów.

Z pewną nieśmiałością powiem wręcz tak: „Solidarność ” wymyśl ił nie kto inny, tylko Jacek Kuroń, i to on – i tylko on – powinien w sierpniu 1980 roku zostać jej przewodniczącym. Jeżeli stało się inaczej, to nie dlatego, że Jackowi zabrakło kwalifikacji elektryka (obawiam się, że w tym temacie naprawdę okazałby się kiepski), ale z tego powodu, że towarzysze z elektrykiem gotowi byli rozmawiać, natomiast inteligenta bali się jak diabeł święconej wody.

I niech się nikomu nie wydaje, że nie ma żadnego praktycznego sensu w uczeniu się łacińskich deklinacji albo zasad trygonometrii. Oto bowiem z naszego stosunku do łacińskiej gramatyki czy trygonometrycznych zasad wynikają bardzo praktyczne skutki.
Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja ego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ „Solidarność” z następującą propozycją: „Andrzeju – powiedziałem – wiesz doskonale, że od lat utrzymuję nie tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?”

Kto zna senatora ego, wie doskonale, że można mu zarzucać różne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełną powagą odrzekł rozumnie: „Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi”. Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał zupełną rację. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem. I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.

A z końcówkami łacińskich deklinacji czy z sinusem alfa jest po prostu tak, że lekceważenie dla nich demonstrują przede wszystkim ci, którzy nie tylko nie mają o nich pojęcia, ale nie chcą się ich nauczyć i żywią uzasadnione obawy, że w tej sytuacji zawsze pozostaną gorsi od ludzi wykształconych. I stąd prosta droga do poszukiwania sposobów, aby tych wykształconych ludzi jakoś inaczej sobie podporządkować.

I dlatego Jacek Kuroń zupełnie nie ma racji wymieniając jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka. Czy ktokolwiek kiedykolwiek mówił o Bujaku albo Frasyniuku, że mają „instynkt polityczny”? A to przecież miało być główną kwalifikacją Wałęsy na Prezydenta Rzeczypospolitej. Otóż pewnie szanujący się inteligent nie powinien do takich rzeczy się przyznawać, ale kiedy ten argument słyszałem, budziły się we mnie iście zwierzęce instynkty.

Jarosław Kaczyński twierdzi obecnie, że Belweder konserwuje postpeerelowskie układy i objaśnia to sobie naiwnie przy pomocy fotografii, na której miałoby być widać, że min. Wachowski jest dawnym oficerem SB. Paradoks polega moim zdaniem na tym, że choć prezes Kaczyński wadliwie rozumuje, przez przypadek dochodzi do prawdziwego wniosku – oto za jego, Kaczyńskiego sprawą nieistniejący PRL odniósł swój pozagrobowy sukces, osadzając na urzędzie belwederskiego hegemona tego „prawdziwego robotnika”, na którego latem 1980 roku byli gotowi zgodzić się komuniści, byle tylko nie musieć za swojego głównego przeciwnika mieć Jacka Kuronia.

Włodzimierz Iljicz chciał, żeby kucharka rządziła państwem. Nam się udało jego marzenie wcielić w czyn, i to z naddatkiem, zatrudniając Kuronia przy gotowaniu zupy.

22 stycznia 1993