Warszawa, niedziela 30 lipca
Dziś całe popołudnie z Adamem. Po przyjściu do mnie oświadczył:"Po raz pierwszy od roku jestem naprawdę szczęśliwy”. Dopiero na ulicy opowiedział mi w największej dyskrecji, że uczestniczył wczoraj na Śnieżce wraz z Jackiem Kuroniem i Antonim Macierewiczem w spotkaniu z przedstawicielami Karty 77, Vaclavem Havlem i Martą Kubiszową. Było to niewątpliwie pierwsze wydarzenie historyczne przekraczające znaczeniem moralnym wszystko, co było dotąd. Jest po tym tak zmęczony, że z trudem się porusza. Nie dziwię się!

Warszawa, wtorek. 1 sierpnia
Niepokoje na wsi w związku z niesprawiedliwymi postanowieniami prawa o emeryturach dla rolników (składki muszą płacić wszyscy, ale o przyznaniu emerytury decydować będzie wysokość dostaw dla państwa). Odmowy płacenia składek. Strajk w dostawie mleka kilkunastu wsi. Powstaje komitet obrony praw chłopskich (KOR otrzymał o tym oficjalne zawiadomienie).
Wspaniały artykuł Jana Walca w pierwszym numerze"Krytyki"¹, Andrzej Braun, Polskie Porozumienie Niepodległościowe, to erupcja publicystyki politycznej na najwyższym poziomie, jakiej nie było od roku 1956.
W telewizji pokazywano spotkanie Jaroszewicza z jakaś ważną delegacja algierską. Obecny był poseł Wojciech Żukrowski. Czyżby pan poseł, stwierdziwszy, że nie ma szans zostać prezesem ZLP, znowu wracał w dyplomaty? W związku z uchwałą Sejmu o podjęciu regulacji Wisły, po Warszawie krąży dowcip:"Nurt będzie ten sam, tylko koryto szersze”.
Andrzej Czuma zgłosił się do KOR-u o pożyczenie (pod słowem honoru) pewnej sumy dla ROPCiO (prawdopodobnie na wydawanie"Opinii”). Pożyczkę otrzymał.
Znowu krążą pogłoski o wymianie pieniędzy. W przedsionkach banków dewizowych przedstawiciele tychże banków wykupują dolary i bony dolarowe po czarnorynkowej cenie stu pięćdziesięciu złotych za dolara.
(...)
Warszawa, środa 20 grudnia
Ludzie z KOR-u uważają, że nastąpi teraz pewne zelżenie kursu wobec intelektualistów i literatów, natomiast cały wysiłek władz będzie skierowany na przerwanie powiązań między inteligencją a chłopami i robotnikami oraz między stolicą a prowincją.
Irena Nowakowa miała drugi wylew. Istnieją niewielkie szanse utrzymania jej przy życiu.

Warszawa, czwartek 21 grudnia

(...) Przedstawiciele organizacji partyjnej ZLP, Andrzej Wasilewski i Wacław Sadkowski, odbyli rozmowę z Janem Walcem w myśl wytycznych zjazdu ZLP. Obiecywano mu wydanie pracy doktorskiej, przyznanie stypendium itp., byle przestał współpracować z niezależnymi wydawnictwami, bo"nie wypada, aby polski literat przyjmował brudne pieniądze z zagranicy”. Walc odpowiedział:"Pieniądze wspierające niezależne wydawnictwa pochodzące od Polonii amerykańskiej, a więc z tego samego źródła, z którego płyną pieniądze na odbudowę Zamku Królewskiego i inne cele społeczne. Ale wtedy nie uważa się ich za «brudne»”.
Szał przedświątecznych zakupów. Wszędzie olbrzymie kolejki, najdłuższe po ryby. Ale najważniejszej ryby w ogóle nie ma. Chyba po raz pierwszy od sześćdziesięciu lat warszawiacy będą świecić Wigilię bez tradycyjnego śledzia (...)

Warszawa, sobota 20 stycznia 1979
Dwa rewelacyjne artykuły w dziesiątym numerze"Głosu”. Felieton Jana Walca Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość². (niepodległość w praktyce władz PRL). Walc to naprawdę znakomity publicysta. Prawie zawsze trafia w dziesiątkę.
Artykuł miesiąca: 17 września 1939 roku Leopolda Jerzewskiego (prawdopodobnie pseudonim, za którym kryje się wybitny historyk). Przejmujący obraz zupełnej indolencji ostatniego rządu Polski niepodległej Gdyby przyszedł po nich rząd nieco lepszy — zostaliby skazani na wieczną pogardę. Ale że rządy następne były rządami agenturalnymi — tamtych nieoficjalna opinia publiczna coraz bardziej usprawiedliwia, a nawet wręcz gloryfikuje jako symbol niepodległości Jaka szkoda, że"Głos” ma tak mały zasięg czytelniczy(...)

Warszawa, czwartek 25 stycznia 1979
Skończyłem sześćdziesiąt siedem lat.
Zbyszek Romaszewski pojechał sobie najspokojniej z"Orbisem” do Moskwy i miał tam kilka spotkań z profesorem Sacharowem. Fakt wprost trudny do uwierzenia. Tym bardziej że jadący z nim jakiś"patriotyczny” dyrektor zadenuncjował go przed radziecką strażą celną jako członka KOR-u.
Wieczorem Romaszewscy przyszli do nas. On opowiadał o swojej podróży, ona wpatrywała się w niego z uwielbieniem. Byli do godziny drugiej trzydzieści w nocy.

¹ [przyp.red. strony] patrz: - Bibliografia: Walc Jan, Medaliony, "Krytyka” nr 1, 1978, - Indeks: Biała Księga
² [przyp.red. strony] patrz - Bibliografia: Walc Jan, Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość

Był to człowiek w Polsce ważny. Na tyle mogą się chyba zgodzić wszyscy. Ale tylko na tyle, bowiem opinie bardziej szczegółowe budzą natychmiast kontrowersje. Jedni myśląc Iwaszkiewiczu określają go bez reszty jego rzeczywistymi przecie skłonnościami do romansów z każdą nadarzającą się władzą, romansów uwieńczonych słynnym pocałunkiem z Breżniewem, inni chcą w nim widzieć autora kilku tomów pięknych wierszy i opowiadań, jeszcze inni twierdzą, że Iwaszkiewicz w naszych trudnych czasach starał się pełnić niezwykle trudną rolę mediatora pomiędzy władzami państwowymi a polską inteligencją, że to dzięki jego pracy Związek Literatów zachował ten cień niezależności, który różni go od związków pisarzy innych krajów naszego obozu, że to jego zasługą jest istnienie i poziom miesięcznika „Twórczość”, wielokrotnie pełniącego rolę rezerwatu dla pisarzy gdzie indziej nie drukowanych.

Wszystko to strasznie pomieszane: Iwaszkiewicz debiutował wraz z innymi Skamandrytami pod hasłem uwolnienie literatury od odpowiedzialności za wszystko, odpowiedzialności narzuconej jej przez naszą historię i nasz romantyzm. Chciał - podobnie jak jego ówcześni koledzy i przyjaciele - poezji pełnej radości życia, kolorów, zapachów, dźwięków. Gdy jednak pozostali Skamandryci odstępowali stopniowo od swych pierwotnych założeń i godzili podjąć rolę społeczną poety w takiej formie, jakiej domagała się od nich polska tradycja i polska współczesność - Iwaszkiewicz pozostał w swojej poezji obojętny na sprawy społeczne, na konflikty XX-lecia i później na wojnę.

I paradoksalnie właśnie ten esteta stał się później tak ważnym współpracownikiem narzuconego Polsce reżimu komunistycznego. Było to z jego strony oczywiście kolejne małżeństwo z rozsądku, przykra ocena, którą trzeba płacić za możliwość wyjazdów do ukochanych Włoch. Ale też charakterystyczny dla Iwaszkiewicza brak zainteresowań społecznych, zdecydowana niechęć do podjęcia narzuconej przez polską tradycję roli pisarza-bojownika wróżyły temu małżeństwu bardzo dobrze: władzy potrzebny był właśnie taki prezes, który będąc prawdziwym estetą zechce ją estetycznie legitymować, a dla niewygodnych problemów aksjologicznych nie będzie miał wielkiego zainteresowania.

I stało się tak, że wieloletni i jakże ścisły związek Iwaszkiewicza z komunistyczną władzą przyniósł rozmaite korzyści wszystkim, tylko nie samemu Iwaszkiewiczowi, który za wygodne życie do samej śmierci we własnym domu i swoje ulubione podróże zagraniczne zapłacił cenę bardzo wysoką dla pisarza zawsze, a dla pisarza polskiego w szczególności: cenę braku społecznego szacunku. Jego wielkość za życia, wielkość budowana zajmowanymi stanowiskami, zawdzięczana sprawowanej przez mocodawców Iwaszkiewicza kontroli nad środkami masowego przekazu, wielkość żywiąca się przecież także rozmaitymi trudnościami w dotarciu do czytelnika jakie władze czyniły jego konkurentem - wielkość ta umarła wraz z nim i przyjdzie mu za nią drogo zapłacić przed sadem historii literatury.

Cena ta jest tak wysoka dlatego, że w innym czasie i miejscu to wszystko co Iwaszkiewicz czynił nie byłoby wcale przez nikogo potępiane, a miejsce w polskiej historii wymaga może nieproporcjonalnej wielkości i heroizmu.

Nawet nie będąc wielbicielem twórczości Jarosława Iwaszkiewicza każdy musi się zgodzić, iż był on pisarzem wybitnym i przecież właśnie dlatego tylekroć mieliśmy nadzieję usłyszeć jego głos w sytuacjach dla kultury polskiej trudnych czy wręcz tragicznych, w sytuacjach nakładających na wybitnego pisarza szczególne obowiązki społeczne. Do dziś trudno się pozbyć żalu, że Jarosław Iwaszkiewicz nie zdecydował się powiedzieć tego, czego polska tradycja po nim oczekiwała, żalu tym głębszego, że nadzieja ta już na zawsze pozostanie niespełniona.