Pod modnie sformułowanym i raczej enigmatycznym tytułem „Architekt Arki” kryje się jeszcze jedna książka o Mickiewiczu. Autor postawił sobie jako zadanie „odczytanie twórczości poety, tak jak została napisana", a przy okazji rozprawia się ryczałtem „z kłamstwami wypisywanymi o poecie przez historyków literatury", potępiając ich w czambuł, nie oszczędzając nawet „zbereźnika Boya“ Kampania anty brązownicza z 20-lecia „nie przyczyniła się do nowego odczytania Mickiewicza, ale raczej upowszechniła przekonanie, że próby reinterpretacji jego twórczości prowadzą właśnie do grzebania się w brudnej bieliźnie.
Walc wychodzi ze słusznego skądinąd przekonania, że Mickiewicz urwał raptownie twórczość poetycką około 1834 r. w 36-ym roku życia po napisaniu „Pana Tadeusza” (i poślubieniu Celiny Szymanowskiej), choć nosił się z zamiarem kontynuowania „Dziadów" i w związku z tymi planami omawiał petersburskie realia więzienne z Niemcewiczem. Później, 4 września 1840, w górach w czasie krótkiego pobytu w Interlaken zwierzył się Bohdanowi Zaleskiemu, że „czuje się tak rzeźwy, że aż mu się na wiersze zbiera. Skończyło się na kilku, zresztą bezcennych, lirycznych wierszach lozańskich. Ma więc Walc zasadniczo rację pisząc, że twórczość poetycka Mickiewicza zamyka się w ramach kilku- nastu lat i nagle urywa w 1834 r. Uważa przy tym, że głównym powodem katastrofy było niefortunne małżeństwo, lojalnie jednak przytacza hipotezę Weintrauba o wygaśnięciu weny poetyckiej w związku z kryzysem religijnym, czemu jednak przeczą realia dające się wydobyć z korespondencji i relacji z rozmów, podejmowanie prób dramatycznych a nawet palenie rękopisów przed wyruszeniem do Konstantynopola. Nie wdając się w szczegóły, Walc uważa, że po wydaniu „Pana Tadeusza” Mickiewicz przeobraził się z poety w polityka, „instytucję narodową" i działacza emigracyjnego w stosunku do którego stosować trzeba inne kryteria.
Nie budzi także zasadniczych sprzeciwów lansowana przez Walca koncepcja łącznego traktowania utworów wywijających się, jeden z drugiego, w logicznym i chronologicznym porządku, choć sąsiedztwo „Pana Tadeusza i "Dziadów cz. III-ej"niezbyt się z tym godzi. Razi natomiast i dziwi, że Walc uważa się za wynalazcę takiego podejścia.
Odrębne traktowanie dzieła poetyckiego stosowano do nie- dawna powszechnie, a publicystykę i wykłady doceniono dopiero na przełomie wieku. Walc nie odkrywa Ameryki. Lozańska i paryska twórczość publicystyczna i pedagogiczna nie stała się dotąd własnością publiczną i jest nadal domeną specjalistów grzęznących w problemach związanych z planowaną od lat poprawną edycją polskiego przekładu wykładów paryskich.
Razi jednak przede wszystkim to, że Walc, sklejając dzieło młodego Mickiewicza w „spójną" całość, opiera się, jak się wydaje, wyłącznie na tekstach definitywnych opublikowanych w wydaniach zbiorowych a nie na autografach. Tak więc nie dopatrzyłam się śladów „Wierszy Adama Mickiewicza w podobiznach autografów" (cz. 1) i bardzo ważnych uwag prof. Zgorzelskiego z poprzedzającej faksymilia przedmowy. Nie uwzględnił także Walc podstawowego dla okresu rosyjskiego ,, Albumu Moszyńskiego" z lat 1823—1828, zawierającego autografy 45 utworów, w tym 19 sonetów pisanych w pierwszych rzutach z niezmiernie licznymi poprawkami w innej, niż przyjętej w drukowanych wersjach, kolejności. „Album 1 — to prawda — nie jest tego pomysłu, realizację w „Konradzie Wallenrodzie aż po recepcję, w której, hèlas, dostrzegano raczej „stu Wallenrodów”, jako efekt poematu, co się na oczach naszych nadal sprawdza. Konrad Wallenrod ma potężnego konkurenta w Halbanie, który jest głównym eksponentem koncepcji „arki“. Walc przypomina jednak słusznie, że — podobnie jak w „Romantyczności" — genezy koncepcji „pieśni gminnej “ szukać należy w filareckich zainteresowaniach etnograficznych karmionych pionierskimi pracami Zoriana Dołęgi Chodakowskiego, znanymi niewątpliwie Mickiewiczowi.
W „Romantyczności,, Mickiewicz rozprawia się ze „szkiełkiem i okiem (notabene przekornym tytułem mojej stałej rubryki w dawnych „Wiadomościach"), a więc problemem gruntownie przeze mnie przemyślanym z bliskimi Przybylskiemu wnioskami. I właśnie „szkiełko i oko podsuwa mi przypomnienie, że w okresie pisania „Romantyczności,, i „Ody do młodości" Mickiewicz ponosił klęski w staraniach o stypendium zagraniczne od profesorów z „poradlonymi czołami".
Poświadcza to pośrednio podkreślana przez Walca niespójność oświeceniowego i romantycznego myślenia. Pisano o tym wiele, nie zawsze mając za złe pseudo-trucizny Oświecenia.
Obok motywu „arki“ uwagę Walca absorbuje problem „szlachetnej zdrady”. Poprzedzające go jednak rozwlekłe i wtórne uwagi o tymf co na ten temat da się wyłuskać z gruntownie obskubanych już ze wszystkich sensów i znaczeń "Dziadów cz. IV". Walc zdaje się stawiać znak równania nad szalonym Gustawem zjawiającym się z suchą gałęzią u dobrotliwego księdza-wdowca a obłąkanym Konradem z Wielkiej Improwizacji. I to nie nowość: staje przed tym dylematem każdy reżyser i każdy aktor wcielający się w rolę Gustawa-Konrada.
Energicznego sprostowania do- maga się sprawa „rany na czole Konrada", wyraźnie niedopowiedziana. Walc, uprzedzony do „starych polonistów 1 nie dotarł chyba do podstawowego w tej materii artykułu prof. Pigonia (opublikowanego w "Poprzez stulecia", PWN. 1985, 206—215 i poprzednio w „Wiązance hist.-lit.” 1969, 149—158). Artykuł ten dokładnie komentuje wspomnianą zresztą przez Walca deklarację lojalności wobec władz carskich, podpisaną przez Mickiewicza przy wyjściu z więzienia w Wilnie. Zdaje się, niestety, nie ulegać wątpliwości, że miała zasadniczy wpływ na wymiar kary i rosyjskie adresy oraz fikcyjne a nieźle i długo płatne pseudo posady. Podobnie przecież „winni” Zan i Czeczot odpokutowali wileńskie igraszki w Orenburgu, a Piotr Moszyński, znajomy z krymskich wywczasów, słynny „Albumłł otrzymał w darze w petropawłowskim więzieniu przed wyruszeniem do Tobolska na krótko przed uzyskaniem przez Mickiewicza paszportu zagranicznego.
To właśnie była „rana na czole Konrada". O tym, jak głęboko przemyślał poeta „Historię" Machiawela, świadczy nie tylko motto „Konrada Wallenroda" ale i fakt, że tę właśnie lekturę sygnalizuje w liście do przyjaciół w Orenburgu w finale apologii, chcąc jej nadać szczególną wagę.
Książka Walca jest właściwie dwutematyczna: ,,arka i „szlachetna zdrada” przeplatają się w niezmiernie inteligentnie ze- stawionych obserwacjach. Temat „arki" ,;wielki pomysł" Mickiewicza, powraca wielokrotnie: bezpośrednio w poematach historycznych, we wtrętach i dygresjach w IV i III cz. ”Dziadów", w genezie i posłowiu „Pana Tadeusza". "W żadnym kraju i żadnym czasie literatura nie wzięła na siebie świadomie takiego zadania, ale też nigdy i nigdzie nie odegrała takiej roli jak w Polsce dwu ostatnich wieków" (s. 95). Mickiewicz roli tej się podjął i „sakralizował literaturę ustanawiając ją arką przymierza4. Miarą jej siły i możliwości jest proroctwo Halbana: „Z tej pieśni powstanie mściciel naszych kości”. Słowacki, ceniony bardzo wysoko przez Walca, potępiał wallenrodyzm i popularyzując ten termin w ,,Beniowskim 4 (II) przewidywał, że Mickiewicz wprowadzając
pewny do zdrady
metodyzm,
Z jednego zrobił zdrajców
sto tysięcy.
Tak wyglądały sprawy polskie w połowie XIX w. Ilu "Wallenrodów” doliczyć by się można dzisiaj? Czy bardzo nas zdziwiła nominacja Konrada Wallenroda na generała, z dwoma narzucającymi się wyobraźni podpisami na odpowiednim dyplomie?
W stosowanym przez Walca łącznym traktowaniu rozsianych wzmianek i aluzji geneza poematu rysuje się wyraźniej i nabiera rumieńców. Walc uważa poemat za kluczowe osiągnięcie Mickiewicza i zdecydowanie podwyższa jego rangę w całokształcie dorobku poety. Idzie w tym dalej od Marii Janion i jej „ostatnich słów" o poemacie. Uważa, że „Konrad Wallenrod"
otwiera nową epokę polskiej literatury i zdecydowanie podwyższa jego rangę w całokształcie dorobku Mickiewicza. Nie zamykając oczu na mankamenty tła historycznego, patrzy na poemat oczyma pokolenia, któremu problemy spisków i konspiracji dobrze były znane. W tym kryje się swoista aktualność „Architekta arki” i myślę, że wielu rówieśników autora wiele się doczyta w ukrytych w niej aluzjach.
Mnie, dla odmiany, interesowały bardziej sądy Walca o rosyjskim okresie biografii Mickiewicza, a więc latach, w których dojrzewał i ogłoszony był drukiem. W toku własnych moich prób odpowiedzi na znaki zapytania, a jest ich w tym okresie wiele, zetknęłam się z relacją angielskiego kapitana marynarki Frederica Charniera, który obracał się w Rosji w kręgu znajomych poety, a do Londynu wysyłał kolejne rozdziały „ Anecdotes of Russia”, w których omawiał kolejno tematy będące zarówno odpowiednikami "Ustępu"jak i znacznie późniejszych opisów de Custine a. Jeden z jego felietonów zawiera opis życia literackiego w Rosji ze wzmiankami o Puszkinie i „Polaku, obecnie więźniu rosyjskim, Adamie Mickiewiczu i innych Polakach, którzy „dalecy są od tego, by zachwycać się ich obecną sytuacją”4. Charnier zetknął się osobiście z Mickiewiczem w salonie ks. Wołkońskiej podczas wieczoru, na którym Karolina Jaenisch czytała fragmenty swego francuskiego przekładu „Konrada Wallenroda”4, a te tak go zainteresowały, że podjął się przekładu „Alpuhary" na angielski. Korespondencje Chamiera, drukowane w 1829—30 w londyńskim The New Monthly Magazine, omówiłam obszernie po angielsku w „The Slavonic and East European Review, XL, 1961, nr 94, oraz po polsku w „Tekach Historycznych”, Londyn, 1962—31
jak większość mickiewiczianów emigracyjnych przeszły jednak niezauważone.
W okresie rosyjskim działo się więcej niż to, co konkretnie nam wiadomo, nawet włączając zebrane przez S. S. Łandę i jeszcze nie rozpracowane okruchy. To samo odnosi się do przyjaciół z okresu włoskiego (np. towarzyszy podróży do Rzymu z powstania) czy rozległych i nie zawsze budujących kontaktów z okresu wykładów paryskich,
Warto także, w związku z supozycjami na temat daty pow­stania „Ustępu” odnotować, iż gdyby, co także wydaje się prawdopodobne, powstał w Rosji, mógłby wnieść go na statek i przeszmuglować mąż ks. Zinaidy Wołkońskiej, który towarzyszył Mickiewiczowi w drodze z Kronsztadu do Hamburga. „Czemuż to pisać o tym” nie chcecie panowie? (i panie).

Feijó 28.X. 1991