Sienkiewicz zaczął się wcześniej, niż nauczyłem się dobrze czytać.
Bałem się, leżąc w łóżku, kiedy ojciec wieczorami czytał mi Krzyżaków..., Trylogii już bałem się mniej, zresztą przegryzałem się przez nią częściowo sam, od czasu do czasu naciągając kogoś z dorosłych na przeczytanie kolejnego rozdziału.

Quo vadis nikt do ręki nie dał, choć na religię mnie posyłano – ta książka wykraczała już poza kanon lektur chłopca, w którego domu rodzinnym zamiast Matki Boskiej z Jezuskiem wisieli na ścianie Marszałek z Andrzejem Strugiem.
Dano mi Redutę Ordona, Śmierć pułkownika, Grażynę, Konrada Wallenroda i oczywiście Pana Tadeusza. I – nie opuśćmy tego szczegółu – Winnetou.

To były podstawy etyki i estetyki.

Pamiętam, jak chłonąłem Opowieść o życiu i śmierci Karola Waltera Świerczewskiego robotnika i generała.

Nie miałem jeszcze 10 lat i nie wszystko było dla mnie jasne:

temu być jak gwiazda polarna
dla idących w oddali gdzieś,
temu być jak czasza ofiarna...

Babciu, co to jest „czasza ofiarna” pytałem siedząc na podłodze. Nie bardzo zrozumiałem, co mi babcia tłumaczyła, ale rozumiałem dobrze ostatni wers:

I o takim śpiewają pieśń.

Nie przypominam sobie, żebym podczas marca myślał jakoś szczególnie o Broniewskim, ale bo też rzecz była nie w myśleniu, reakcja następowała dokładnie według teorii Pawłowa. Padały akurat gęsto inne nazwiska pisarskie i na Broniewskiego głośno się chyba nie powoływano, ale w tych naszych pochodach, manifestacjach, strajkach, w naszej walce przeciw przeważającym siłom policji było coś w realizacji tego, co znaliśmy z akademii.

I pewnie dlatego moim – i nie tylko moim – najsilniejszym wspomnieniem z tamtej wiosny jest scena, kiedy przez okno znajdujące się pod samym sufitem Auditorium Maximum wszedł człowiek w wypłowiałej granatowej fufajce i zawołał : „Studenci! Mnie nikt nie upoważnił, ale chcę wam powiedzieć, że klasa robotnicza jest z wami!”

I z ogromnego, szumnego, euforycznego entuzjazmu buchnęła nagle Międzynarodówka śpiewana przez tysiące głosów. Rzeczywiście czuliśmy wtedy, że ruszamy z posad bryłę świata, czuliśmy się, przez chwilę chociaż, cudownie zespoleni z tym wszystkim, co w narodowej tradycji wydawało nam się zawsze najwięcej warte.

Międzynarodówka śpiewana w obronie Dziadów – toż to cały Broniewski.

„Trudności sprawiałem od dziecka" - napisał kiedyś o sobie. Należał do niepokornej środkowoeuropejskiej inteligencji i próbował kontynuować jej najlepsze tradycje. Wierzył w moc sprawczą słowa pisanego; to przekonanie szybko się przerodziło w burzliwe zaangażowanie na rzecz opozycji antytotalitarnej w czasach PRL.

Warunki do knucia miał podobno wymarzone. Nie za wysoki (169 cm), brodaty, ruchliwy, bez stałego zatrudnienia, w ogóle trudny do wypatrzenia. Pomaga mu znakomite usytuowanie w terenie - doceniał walory jego mieszkania ktoś z labiryntu służb specjalnych PRL. Jednorodzinna willa w Podkowie Leśnej, wokół las i zarośla, można chodzić bocznymi drogami. Z działki kilka wyjść, m. in. przejście na posesję sąsiada, który zdaniem Służby Bezpieczeństwa prowadził prywatną hodowlę koni, choć w rzeczywistości trzymał tylko jednego rumaka. Ruch w rejonie jest minimalny, willa położna na uboczu, ale jednocześnie tylko półtora kilometra od stacji kolejki podmiejskiej, co ułatwia połączenie z Warszawą. Za furtką posesji groźnie wyglądający pies, który ogranicza SB pole manewru (w 1981 r. podobno widziano tam dwa psy - wilki). Jakby tego było mało, Walc ma jeszcze czerwony motocykl Panonia z koszem - notowali funkcjonariusze.
W tym domu toczyło się tajne życie już w poprzednich pokoleniach. Rodzice Jana Walca należeli do akowskiej konspiracji. Wzięli ślub podczas powstania warszawskie- go, gdy jako lekarze zostali przydzieleni do powstańczego szpitala. W czasie wojny willa Walców w Podkowie Leśnej stała się schronieniem m. in. dla historyka Marcelego Handelsmana. W pełnym zakamarków mieszkaniu ukrywano znajomych Żydów - głosi rodzinna tradycja. W ogrodzie pod szklanym inspektem wykopano bunkier dla kilku osób, w którym można było przeczekać w razie niebezpieczeństwa - opowiada żona Jana, Joanna Walc. Ponad czterdzieści lat później wstawiono tu na pewien czas podziemną drukarnię prasy niezależnej. Za zgodą sędziwej babci Walca, uczestniczki konspiracji sprzed 1914 r., która podczas śniadania doradzała drukarzom, jak zdobyć papier. Z powodu stukotu powielacza cały dom drżał w posadach.

Urodził się w 1948 r. w Warszawie. „Ja, ateusz z rodziny kalwińskiej" – mówił o sobie. Wychowany w lewicowym i romantycznym etosie, na swojego młodzieńczego bohatera obrał Władysława Broniewskiego - rewolucyjnego poetę. „W domu rodzinnym zamiast Matki Boskiej z Jezuskiem wisieli na ścianie Marszałek z Andrzejem Strugiem" - pisał pod koniec lat siedemdziesiątych o swoim dojrzewaniu. Wnętrze domu zdobiły też portrety masonów, jako że w mieszkaniu przechowywano cześć archiwum loży wolnomularskiej. W czasie wojny zakonspirował je tutaj Stanisław Stempowski - dodaje Jo­anna Walc.

Przechytrzyć Służbę Bezpieczeństwa

Studiował pedagogikę, następnie filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie po raz pierwszy ujawnił szerszemu gronu swoje nonkonformistyczne skłonności. 30 stycznia 1968 r. po zdjęciu przez władze Dziadówz afisza Teatru Narodowego wziął udział w ostatnim spektaklu oraz w demonstracji przed pomnikiem Mickiewicza. W Marcu '68 należał do radykałów, zwolenników zdecydowanej postawy wobec władz. Zabierał głos na zebraniach studenckich, kolportował ulotki, opowiadał się za rozszerzaniem akcji protestacyjnej i organizowaniem manifestacji ulicznych. 23 marca 1968 r. został dokooptowany do uczelnianego Komitetu Studenckiego.
Zatrzymany 28 marca, kilka miesięcy spędził w areszcie śledczym Warszawa-Mokotów (ostatecznie prokuratura umorzyła śledztwo przeciw niemu). Na wolności zostawił żonę z małym dzieckiem. W jego sprawie interweniowała u ministra Mieczysława Moczara Janina Broniewska, żona poety, prominentna postać Związku Literatów Polskich. Kilka dni później Walc wyszedł z aresztu zapamiętała rodzina. W więzieniu - w zamian za uwolnienie - podpisał zobowiązanie do współpracy z SB, którą jednak zakończył po dwóch miesiącach, jak wynika z akt policji. Znalazł się w trudnej sytuacji, ale potrafił z niej wybrnąć obronną ręką. Na nikogo nie doniósł. Tuż po wkroczeniu wojsk polskich do Czechosłowacji rozwiązał na piśmie swoją umowę z SB. „Całe moje dorosłe życie jest z Marca, zarówno podmiotowo, jak i przedmiotowo. Marzec ukształtował moją świadomość i Marzec spowodował, że nigdzie nie chciano mi dać pracy" - deklarował w 1978 r. na łamach drugoobiegowej „Krytyki".

Nieprzystosowany

Baliśmy się potwornie, do tego wszyscy wokół wyjeżdżali - opowiada żona. - Złożyliśmy papiery do ambasady holenderskiej, podając się za Żydów. Nie mieliśmy jednak pieniędzy, a paszporty kosztowały. Chcieliśmy sprzedać książki... Sprawa się przeciągała. W pewnym momencie powiedziałam: nie możemy wyjechać, bo nasze dziecko nie będzie czytać w szkole Słowackiego. Jasiek się z tym zgodził.
Wrócił więc na studia polonistyczne, choć na- dal był zawieszony w prawach studenta. Najwyraźniej niespeszony więziennymi przeżyciami, wraz z Eugeniuszem Klocem przewodził opozycyjnie nastawionej grupce studentów. Krytykował dy- rekcję Instytutu Filologii Polskiej za niski poziom studiów i politykę kadrową. Pisał wierszyki od- noszące się do wydarzeń marcowych. Inspirował dyskusje studentów, próbował podtrzymać klimat studenckich protestów. W 1971 r. współorganizował akcję w sprawie przywrócenia do pracy dydaktycznej Teresy Kostkiewicz, usuniętej na skutek pomarcowych represji. W tymże roku brał udział w opracowaniu petycji do kierownika Wydziału Nauki KC PZPR, która w polemiczny sposób przed- stawiała sytuację na polonistyce.
Przez rok uczył polskiego w liceum im. Stefana Batorego. „Chodził - mimo upomnień kierownictwa szkoły - w wytartych dżinsach, swetrze i mocno sfatygowanych trampkach lub tenisówkach. Prowadził lekcje w sposób jak na tamte czasy niecodzienny (dyskusje, spory, również na zakazane tematy polityczne)" - wspominała Irena Ochremiakowa, matka jednej z jego uczennic. Tym razem to on dostał wymówienie za głoszenie poglądów nieaprobowanych przez władze. W grudniu 1975 r. podpisał jeden z listów zbiorowych przeciwko planowanym przez władze poprawkom do konstytucji. Wkrótce włączył się do prac Komitetu Obrony Robotników - stał się jedną z najciekawszych postaci młodszego pokolenia współpracowników KOR. W 1977 r. wszedł w skład kierownictwa Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOW-a, współkształtował jej profil wydawniczy, redagował i recenzował publikacje. Jego głównym żywiołem stała się jednak publicystyka.
W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych próbował odnaleźć się - jako „literacki watażka" - na obrzeżach życia oficjalnego. Karierę dziennikarską zaczynał w prasie oficjalnej. Związał się z tygodnikiem „Polityka". Po kilku latach powierzył swój talent pisarski obiegowi niezależnemu. Należał do jego twórców i najwybitniejszych autorów. Publikował w pismach korowskich: „Biuletynie Informacyjnym", „Zapisie", w latach 1977-1979 był felietonistą „Głosu", a od 1979 r. współredagował „Krytykę". Wyróżniał się odwagą, ironią i zadziornością, wchodził w zażarte polemiki także ze swoim środowiskiem. Jego dorobek publicystyczny - ujęty w tomie Wybierane (1989) - układa się w kronikę sporów, którymi od 1977 r. żyła polska opozycja. Publikacje Walca nie pozostawiały nikogo obojętnym. Wyraziste, emocjonalne, ale napisane w literackim stylu, szybko zjednały mu wielu czytelników i zyskały znaczny rozgłos.
Zgodnie z logiką swojego położenia zdecydowanie odrzucał reguły przystosowania się do systemu, burzył spokój sumienia, ujawniał ciemne strony koegzystencji społeczeństwa z władzą. Walc w swoich wywodach mistrzowsko posiłkował się książkową erudycją. Sugestywnie tworzył dramaturgię, gdy chciał zdemaskować podwójną moralność ludzi establishmentu. W Liście do mojego przyjaciela, naukowca, sekretarza - napisanym w przejmującej konwencji koleżeńskiego apelu - wezwał swojego starego znajomego ze studiów (Krzysztofa Konarzewskiego), by wystąpił z PZPR w obliczu napaści bojówkarzy na wykłady opozycyjnego Towarzystwa Kursów Naukowych.
Z nielicznymi wyjątkami ostro oceniał twór- ców związanych z Polską Ludową. Pisarza Romana Bratnego i dziennikarza Ryszarda Wojnę wyzwał od cynicznych mistyfikatorów i porównał z księciem Bogusławem Radziwiłłem z Sienkiewiczowskiej trylogii: „»Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna...«, a kto za nie nie ciągnie, ten kiep. Bratny i Wojna ciągną ostro i innych zachęcają do ciągnięcia. [...] np. Bratny poleca dziwki i polowania. Wojna - raczej wojaże zagraniczne". Krytycznie, choć w sposób bardziej stonowany, oceniał również wybory życiowe wybitnych pisarzy - Jarosława Iwaszkiewicza i Marii Dąbrowskiej.
W odpowiedzi na Siłę bezsilnych Vaclava Havla napisał Słabość wszechmocnych. Tekst był wypowiedzią autorską, nie przedstawiał stanowiska KOR. Pokazywał jednak różnice w stylach myślenia czechosłowackiej i naszej opozycji, bardziej upolitycznionej i mniej artystycznej. Walc uzupełniał esej Havla - skoncentrowany głównie na moralnych wyborach jednostki - komentarzem pisanym w języku polityki. Na przykładzie ekipy gierkowskiej dowodził słabości władzy, znajdującej się w stanie rozkładu, bezradnie dryfującej w przepaść, niepotrafiącej sformułować alternatywy dla obranego kursu. Nakreślił również obraz rosnącego w siłę społeczeństwa, czego zwiastunem był prężny ruch opozycji demokratycznej. Ruch właśnie, a nie tylko, jak pisał Havel, „życie w prawdzie" na własny, indywidualny użytek.

Na wojnie z milicją

Od 1969 r. Służba Bezpieczeństwa prowadziła przeciwko niemu dochodzenie o kryptonimie „Faust" (ten sam pseudonim Walc przyjął w 1968 r., gdy podpisywał - chwilowe, jak się okazało - zobowiązanie do współpracy). Starała się uniemożliwić mu karierę zawodową. Nie przyjęto go na studium doktoranckie, mimo że dobrze wypadł na egzaminie. Doktorat na temat twórczości Tadeusza Konwickiego obronił z wolnej stopy. Cenzura zablokowała jednak jego druk. Nie pozwolono pracować jego żonie. W tym samym czasie po konflikcie z redakcją jego nazwisko zniknęło z oficjalnej „Polityki", o co zresztą zabiegała też SB. W urzędzie pracy Walc bezskutecznie walczył o zatrudnienie, a następnie o zasiłek dla bezrobotnych. Wysyłał zażalenia, odwoływał się i awanturował z powodu przeróżnych przykrości, jakich doznawał. Jego zatargi z państwową biurokracją były czymś więcej niż tylko złością na władzę lub - momentami komicznymi - potyczkami na słowa. Stanowiły modelowy przykład taktyki środowiska korowskiego, a nawet całej opozycji demokratycznej w Europie Wschodniej, która w egzekwowaniu prawa widziała ważny powód swojego istnienia.
Skazany na literacką banicję przez politykę, zarabiał dorywczo jako podpowiadacz w telewizyjnym teleturnieju „Licytacja", korepetytor z polskiego i historii, kolporter samizdatowych utworów poetów Nowej Fali, a gdy powstał drugi obieg, także jako drukarz NOW-ej. Relację z pracy w konspiracyjnej drukarni zdał w formie błyskotliwego reportażu - My, Wolna Wałkowa - najgłośniejszego tekstu, jaki ukazał się na ten temat w prasie niezależnej. „Dzięki temu tekstowi praca niezależnej oficyny w PRL przestała być dla mnie abstrakcją, pojawiły się żywe obrazy i postaci, a wraz z tym chęć włączenia się do pracy czy choćby udzielenia jakiejś pomocy" - pisała cztery lata później anonimowa redaktorka drugiego obiegu na łamach podziemnego pisma „KOS".
Coraz bardziej skonfliktowany z peerelowską rzeczywistością, bez reszty zaangażował się w opozycję. W 1978 r., po kilku miesiącach obecności w prasie niezależnej, ostentacyjnie porzucił swój drugoobiegowy pseudonim. Ukrywanie nazwiska przez autorów drugiego obiegu uznał za szkodliwe moralnie, czym naraził się w swoim środowisku na zarzuty o nadmierny radykalizm (ale inni, np. Urszula Doroszewska, poszli za jego przykładem). W 1978 r. prowadził wykład dla wrocławskich studentów na temat współczesnej literatury polskiej - w ramach Uniwersytetu Latającego. Na niezależne wykłady udostępniał również własne mieszkanie. Przychodził do salonu Anny i Tadeusza Walendowskich, 7 lutego 1978 r. miał u nich swój wieczór autorski. Współorganizował wieczory literackie zakazanych poetów - Stanisława Barańczaka i Adama Zagajewskiego, usilnie walcząc o prawo bytu dla twórczości nieuwikłanej we współpracę z reżimem.
Jako współpracownik Biura Interwencyjnego Komitetu Samoobrony Społecznej KOR dokumentował przypadki łamania praworządności przez organa PRL, należał do współautorów Kroniki bezprawia (NOWA 1978), następnie tzw. raportu madryckiego, przygotowanego w 1980 r. przez Komisję Helsińską KSS KOR. Wyczulony na sprawy społeczne, twardo stawał po stronie ofiar samowoli władz. Opisał proces prokuratora Witolda Rozwensa, który podczas polowania zastrzelił przypadkowo trzyletniego wiejskiego chłopca. Walc nie zostawił na prokuratorze suchej nitki. Porównał Rozwensa do okrutnego dziedzica z drugiej części Dziadów, który jako widmo pokutuje w zaświatach (Nie znałeś Panie litości...). Zadziorny, ironiczny, oskarżycielski ton jego relacji ze sprawy Rozwensa wzbudził wątpliwości nawet w szeregach opozycji.
Za mitygowaniem Walca stały zapewne obawy części środowiska korowskiego, że zapalczywa publicystyka przypomina peerelowską propagandę, gdy tymczasem zadaniem KOR jest informowanie. Taka argumentacja - głos umiarkowanych - nie pasowała jednak do jego temperamentu. „Janek to był urodzony fighter" - wspomina Andrzej Paczkowski. Z pasją terenowego reportera dalej tropił sadystyczne skłonności lokalnej milicji, np. sierżanta Michalskiego, który na posterunku w Radzyniu Podlaskim kopnął kobietę, gdy ta chciała przekazać śniadanie dla zatrzymanego syna, i poważnie ją poturbował. Podejmował najbardziej drażliwe tematy, przekraczał kolejne bariery w publicystyce opozycyjnej i narażał się na osobiste niebezpieczeństwo ze strony aparatu bezpieczeństwa.
Walc realizował w ten sposób bodajże najtrudniejszą misję KOR, w gruncie rzeczy stare marzenie polskich ruchów wyzwoleńczych, by „z polską szlachtą poszedł polski lud". Bohaterami jego reportaży stawali się przedstawiciele Polski prowincjonalnej, anonimowi, izolowani, o niskim statusie społecznym i materialnym. Wydawali się zupełnie bezradni wobec przemocy lokalnej wła- dzy. Pozbawieni silniejszej więzi grupowej, która łączyła warstwy wykształcone, byli skazani przez los na milczenie i ciągły strach. KOR jako pierwszy docierał do tych robotników i chłopów, czasami wyciągał ich z tarapatów, dawał znać, że nie są osamotnieni. Choć oczywiście interwencje Walca i jemu podobnych, nieraz torpedowane przez aparat władzy, pozostawały tylko kroplą w morzu.
Musiał być nie tylko śmiały, ale także silny psychicznie. W artykule Akt oskarżenia nagłośnił sprawę milicjanta Zdzisława Pająka i jego kolegów z komisariatu Łódź-Bałuty, w którym dochodziło do tajemniczych zgonów podczas przesłuchań. „Tekst ten napisałem w swoim imieniu. Kolegium redakcyjne »Biuletynu Informacyjnego«, wbrew mojej woli, usunęło moje nazwisko, wyrażając w głosowaniu przekonanie, że sierżant Pająk mógłby mnie zabić po jego opublikowaniu" - ujawnił po latach kulisy. Potrafił jednak również - wraz z Adamem Michnikiem i Zbigniewem Romaszewskim - obronić przed linczem funkcjonariuszy milicji oblężonych w komisariacie w Otwocku przez wzburzony tłum (1981).

„Jakoś organicznie nie umiem być z większością”

Ruch Solidarności obserwował z pozycji publicysty i weterana opozycji przedsierpniowej. Publikował w „Tygodniku Solidarność" i „Niezależności" - piśmie Regionu NSZZ Solidarność Mazowsze. Występował na spotkaniach studentów z redakcją NOW-ej, wygłaszał odczyty, m. in. w rocznicę Marca na Uniwersytecie Warszawskim i politechnice (1981). Jego publicystyka nadal wzbudzała kontrowersje. Artykuł O swoją milicję został odrzucony przez umiarkowany i podlegający cenzurze „Tygodnik Solidarność". Walc wykorzystał w nim przypadek pobicia pijanego mężczyzny przez posterunkowych w Kuźnicy Białostockiej do przypuszczenia frontalnego ataku na aparat bezpieczeństwa PRL. Wydrukowała go dopiero związana z KOR „Niezależność".
Na Solidarność spoglądał z „bolesną radością". Pisał o niej - „nasz związek". Nie uniknął jednak rozczarowań. Upublicznił je kilka lat później w rozliczeniowym Liście do Włodzimierza Marta (pseudonim Jana Kofmana, redaktora naczelnego niezależnej „Krytyki"). Szczególnie mocno przeżywał to, że nowi liderzy robotniczy podejrzewali ludzi KSS KOR o nadmierny radykalizm i ambicje polityczne. Ripostował w swoim stylu - bez pardo- nu. „Dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi". Pisał o korowskim piętnie, zakulisowych rozgrywkach, o frakcji „prawdziwych Polaków", która w Solidarności stanowiła centrum antykorowskiej polityki. Wspominał o niechęci ze strony doradców Solidarności, tzw. ekspertów - „byłem publicystą, którym »eksperci« zwykli straszyć niegrzeczne dzieci". Zaatakował mit jedności Solidarności. I znów wywołał burzę.

Po wprowadzeniu stanu wojennego został internowany w Białołęce, następnie w Jaworzu. Nie zaprzestał pisania. Podczas przepustki rękopisy wyciągał z obandażowanej nogi u mnie w domu - wspominała historyk literatury Alina Brodzka, promotorka jego doktoratu. Wiosną 1982 r. został wypuszczony warunkowo na wolność. Nękany i inwigilowany przez SB, ostrożnie zaangażował się w działalność podziemną. W 1983 r. wrócił do kierownictwa NOW-ej, a w 1984 r. znalazł się w redakcji „Kultury Niezależnej", w której znów pod pseudonimem opublikował kilka ważnych ocen sytuacji w kraju, a także recenzji. W eseju Czy kultura może wybić się na niezależność? dystansował się od uproszczonego antykomunizmu czytelników bibuły i bezrozumnych egzaltacji wszystkim, co ukazuje się w drugim obiegu. Namawiał - to charakterystyczne dla całej jego twórczości - do przekory i nieszablonowego myślenia. Tak rozumiał prawdziwą niezależność.
W lipcu 1985 r. po raz kolejny został pozbawiony pracy, tym razem w Instytucie Badań Literackich PAN. Przeciwko tej decyzji protestowało osiemdziesięciu pracowników instytutu i prasa drugoobiegowa. Z publicystyczną swadą odwoływał się również sam Walc. „Kiedy pierwszy raz w życiu, mając 19 lat, w marcu 1968, pisałem od- wołanie od decyzji, [...] która dotyczyła osadzenia mnie w XII Pawilonie Mokotowa, powołałem się [...] i na to, że byłem dobrym studentem. Funkcjonariusz, który to zdanie przeczytał, zwrócił się do mnie ze śmiechem: »innych tu nie trzymamy«. Mam to wyjaśnienie w pamięci, kiedy zwracam się dziś do pana" - pisał w liście do sekretarza naukowego PAN Zdzisława Kaczmarka.
Aż wreszcie w połowie lat osiemdziesiątych przyszła odwilż. Nie wsadzano już do więzień. By zmniejszyć problem opozycji, rozwiązano worek z paszportami. W ten sposób zachęcano coraz bar- dziej zmęczonych konspiratorów do wyjazdu. Na tej fali Walc dostał paszport i w latach 1986-1988 przebywał na Zachodzie, wykładał i prowadził badania naukowe w Stanach Zjednoczonych, Re- publice Federalnej Niemiec i Szwecji. Służba Bezpieczeństwa zapewne z poczuciem ulgi zamknęła dochodzenie i odesłała jego kilkusetstronicowe dossier do archiwum. Wydawało się, że władze wreszcie się go pozbędą, spotkał je jednak zawód. Walc nie wycofał się ze współpracy z wydawniczym podziemiem, pisał recenzje pozacenzuralnych publikacji, udzielał się w życiu kulturalnym opozycji aż do końca istnienia drugiego obiegu.

Samotność długodystansowca

W 1990 r. Komitet Kultury Niezależnej uhonorował go nagrodą imienia Andrzeja Kijowskiego za „twórczość pełną temperamentu, krańcowo niezależną od obiegowych opinii i pozbawioną jakiejkolwiek asekuracji". Tej postawie Walc pozostał wierny. Jego ostatnie felietony, zebrane w pośmiertnym tomie Ja tu tylko sprzątam, prowadziły go coraz bardziej w kierunku smutnego prze- konania o rozejściu się ideałów dawnej opozycji
irealnej polityki. Przeżyło to wielu idealistycznie nastawionych ludzi z jego pokolenia. Walc nie mógł się z tym pogodzić. Krytycznie obserwował poczynania nowych elit politycznych, atakował je z pozycji korowskiej pryncypialności.
Wyczulony na punkcie moralności i sprawiedliwości społecznej, z nikim nie wahał się polemizować. „Był przeciw Balcerowiczowi. Przeciw Mazowieckiemu, przeciw Wałęsie. Przeciw klerykalizacji życia, za lustracją i dekomunizacją. [...] Jego szydercza publicystyka łączyła wszystkie niemal, zdawałoby się, sprzeczne ze sobą lamenty" - charakteryzował Piotr Bratkowski. Pisarstwo polityczne Walca - „zawsze szokująco nieoficjalne" (Alina Brodzka) - układało się jednak w dążenie do budowy obozu solidarnościowej lewicy. I z pewnością można go uznać za jednego z ojców niekomunistycznej myśli lewicowej III Rzeczypospolitej.
Wciąż miał do kogoś pretensje i siłą rzeczy inni mieli je do niego, ale błędem byłoby widzieć w tym długoletnim starciu ze światem tylko frustracje autora. „I przed rokiem 1989, i potem na- leżał do swoiście pojętej opozycji. Był wybitnym przedstawicielem liberalnej inteligencji, której za- daniem jest patrzenie władzy na ręce. Wierzę, że władza zmieniałaby się, a Walc stałby zawsze po drugiej stronie" - tłumaczyła Grażyna Borkowska na łamach „Kresów". Nigdy nie uległ pesymizmowi w sprawach najbardziej generalnych. Demokratyczną Polskę uważał za swój kraj i był dumny z tego, że się przyczynił do jej narodzin. „Mam naprawdę nadzieję, że jakoś się to ułoży" - mówił, jakby odkładając na bok swoje stałe troski, w 1992 r., na rok przed śmiercią.

Badania nad literaturą polską, które prowadził od początku lat siedemdziesiątych, długo dostęp- ne były tylko nielicznym. Książka o Mickiewiczu Architekt Arki ukazała się w 1991 r. Doktorat o Konwickim, uznany przez Tadeusza Lubelskiego za najlepszą książkę naukową Walca, doczekał się publikacji dopiero w 2010 r., 33 lata po obronie. W tym czasie o Konwickim napisano paręnaście książek, choć oczywiście większość po 1989 r., jako że bohater rozważań Walca również był marginalizowany przez władze PRL za udział w kulturze niezależnej. Nowatorskie interpretacje Walca inspirowały przez cały ten czas kolejnych badaczy. Za pomocą odnośników i cytatów popularyzowali oni też jego dokonania. Siłą rzeczy jednak to ich książki - publikowane i recenzowane - stawały się ważniejszym punktem odniesienia dla czytelników niż starzejący się maszynopis doktoratu, dostępny jedynie w bibliotece Instytutu Badań Literackich.

Walc nie miał też specjalnego szczęścia do historyków. Do tej pory jego sylwetka nie została pokazana ani w słowniku biograficznym Opozycja w PRL (mea culpa), ani w Encyklopedii Solidarności. Wciąż czekamy na pierwsze oficjalne wznowienie jego felietonów; planowano je w serii wydawniczej „Kanon literatury podziemnej", ale się nie ukazało. Sytuacja opozycyjnego pisarza szła w parze z trudnymi losami jego twórczości najpierw nieaprobowanej, potem zapomnianej. Przedwczesna śmierć dopełniła tego obrazu. Nie udało się już Walcowi nadrobić „niecenzuralnego trzynastolecia".

Paweł Sowiński
dr. absolwent historii na Uniwersytecie Warszawskim, pracownik Instytutu Studiów Politycznych PAN. Publikował na temat obchodów 1 Maja, historii turystyki w PRL oraz opozycji demokratycznej. Członek redakcji wydawnictwa Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89. Właśnie ukazała się jego praca Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977-1989.

Ile cię cenić trzeba, ten tylko się dowie
Kto cię stracił.

— to wszystko, co się złożyło na Pana Tadeusza, tylekroć opisywane i analizowane, poprzedzone zostało autorską deklaracją, mówiącą prosto i wyraźnie, że ze znaczenia wartości owych po eta niedawno jeszcze nie zdawał sobie sprawy. Gdzie przebiega ta granica nie jest łatwo powiedzieć, bo i nie wiadomo właściwie, kiedy Mickiewicz ojczyznę utracił, jakiego rodzaju dystans był mu niezbędny, aby Pana Tadeusza napisać.
Na pewno rzecz nie tylko w odjeździe, nawet odjeździe przymusowym; kiedy na akermańskich stepach słyszy poeta ciągnące żurawie, nie myśli, że je znał kiedyś na polskim ugorze, ich głos nie jest oczekiwanym głosem z Litwy, a i później jeszcze, podczas podróży po Europie, nawet w Dreźnie,. kiedy padają dramatyczne słowa ja i ojczyzna to jedno, daleko jeszcze do chwili, kiedy ojczyzna owa stanie się czymś tak konkretnym, zwyczajnym, jak to ma miejsce w Panu Tadeuszu, gdzie, mimo całe Mickiewiczowskie mitotwórstwo, staje się ona r z e c z ą p o s p o l i t ą — chociaż świętą.

Ale to znowu nie jest cala prawda, bo jak to u Mickiewicza: co pozornie jasne, w istocie splątane — przecież przy całej nowości, odmienności jego postawy, tego do siebie samego, do życia i do świata stosunku, z jakiego zrodził się Pan Tadeusz, ostatnie dzieło Mickiewicza jest zarazem wypełnieniem tego wszystkiego, co leżało u podstaw filomatyzmu, jest odnalezieniem owego kamienia filozoficznego polszczyzny, którego wileńscy studenci poszukiwali w swoich etnograficznych uganianiach się za ludowymi balladami czy pieśniami, mając nadzieję w nich właśnie odnaleźć owe prawdy żywe i żywiące, odnaleźć to; co wspólne i ważne, poprzez te pieśni proste dotrzeć do samego środka, do jądra gęstwiny.

Dla filomackiej perspektywy spojrzenia na świat było szczególnie istotne postrzeganie go zawsze od strony zbiorowości, przyda wanie znaczenia temu, co wspólne, uniwersalne, powszechne. To perspektywa Ody do młodości, owo razem młodzi przyjaciele, owa dążność do działania wspólnego na rzecz powszechnego dobra. Ale też nie można tych filomackich deklaracji przyjmować zupełnie bezkrytycznie, nie dostrzegając, ile było w nich w istocie elitaryzmu, samozwańczego mianowania się reprezentatywnymi przedstawicielami zbiorowości.
I tutaj Pan Tadeusz, będąc kontynuacją postawy filomackiej, przynosi jednocześnie jej istotną korektę: w roku 1820, kiedy Mickiewicz mówił:

Patrz na dół — kędy wieczna mgła zaciemnia
Obszar gnuśności zalany odmętem;
To ziemia!

w znacznej mierze miał na myśli to wszystko, co złożyło się później na obraz Dobrzyna i Soplicowa. W roku 1832, pisząc Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, Mickiewicz wszystko, co przedtem atakował — ubóstwił; w Panu Tadeuszu przychodzi pora na uspokojenie i uzwyczajnienie, pora na próbę akceptacji Polski nie tyle jako wyhołubionej jakiejś idei wspaniałej, Ale dotykalnej rzeczywistości.
I jest przecież jednocześnie tak, że Pan Tadeusz to właściwie pierwszy, a zarazem jedyny tekst Mickiewicza będący opisem świata, a więc taki, w którym autor godzi się uznać swoją wobec rzeczywistości podrzędność, rezygnuje z ambicji stworzenia świata na nowo, a kontentuje opisywaniem go takim, jakim jest.
Oczywiście, dokonując wielce znaczących wyborów, selekcji, po mijając strefy ulewy i grzmotu, ale jednocześnie godząc się na prymat istniejącego nad wykreowanym, sztucznie wywiedzionym z najwspanialszych choćby idei. Tak się Pana Tadeusza zawsze czytało, z tak odczytywanego pisaliśmy wszyscy szkolne wypracowania. I wielce prawdopodobne, że takiego odczytania sam poeta sobie życzył.
Ale owe wybory, selekcje i syntezy, na jakich opiera się opis świata w Panu Tadeuszu wielce są znaczące — Mickiewicz nawet opisując tylko — prowadzi niezwykle złożoną, wielokierunkową działalność pedagogiczną, oświatową, polityczną, a realia poematu czasem muszą się tym wyższym celom podporządkowywać. Pan Tadeusz został bardzo dokładnie przebadany i opracowany, włącznie z pracami z dziedziny botaniki, geografii czy prawa; starano się, częstokroć dowodząc kompletnej głuchoty literackiej, znaleźć konkretne odniesienia dla wszystkiego, co się w tym poemacie znajduje, prowadzono spory o dzięcielinę czy świerzopa (w gruncie rzeczy do dzisiaj nie udało się ustalić, co to właściwie jest), stosowano do tekstu Mickiewicza zasady egzegezy właściwe bardziej analizom tekstów objawionych niż utworów literackich.
Znacznie mniej niż tym analizom szczegółowym poświęcano uwagi analizie sensu, tu bowiem czyhały niebezpieczeństwa po ważniejsze niż omyłkowe wzięcie rzepaku za świerzop. Pisząc o młodzieńczej, balladowej twórczości Mickiewicza cytowaliśmy wierszowany komentarz Czeczota do Lilii:
Boś ty, Adamie, pobredził
I mówił co ci się śniło,
A powieściś upośledził,
O jakich starym marzyło ⁱ

a przecież z tego samego ducha są niekiedy komentarze czołowych naszych mickiewiczologów, tyle, że wygłaszane ze stosownymi rewerencjami — bo kiedy na przykład profesor Pigoń komentując opis soplicowskiego gospodarstwa

I stodołę miał wielką i przy niej trzy stogi
Użątku, co pod strzechą zmieścić się me może;
(I, 3031)
— z wyraźnym smutkiem i leciutką przyganą powiada, że rok 1811 był w rzeczywistości nieurodzajnyⁱⁱ — to słychać wyraźnie głos Czeczota — dobrego, wiernego i tak niewiele rozumiejącego przyjaciela.
Badacze rozstrząsają z powagą, czy Tadeusz przyjechał do Soplicowa w piątek czy w niedzielę, ciągle coś im się biednieńkim nie zgadza, co tłumaczą nieuwagą poety (oni sami są oczywiście uważni), który, przepisując gotowy już poemat i usuwając jedne fragmenty, a dopisując nowe, nie zgrał wszystkiego ze sobą; Ale przecież uda się to wszystko wytłumaczyć: akcja poematu miała się — wedle pierwotnych planów Mickiewicza — toczyć nieco wcześniej, więc może jakiegoś takiego roku, który był urodzajny
i Pigoń nie musiałby się martwić zbożem, nie mieszczącym się Sędziemu w stodole, albo przynajmniej innego dnia, bo w sobotę na śniadanie Sędzia nie mógłby kazać podać wędlin (tym zdaniem niepokoił się już Władysław Nehring w roku 1884); w tej sytuacji na zadawanie pytań poważniejszych nie starcza na ogół czasu i sił.
Elementary, my dear Watson, chciałoby się powiedzieć tym detektywom badającym zgodność poematu z kalendarzem — to wam się nigdy nie może zgodzić, bo Mickiewicz, nawet wtedy, gdy opisuje rzeczywistość, nie może powstrzymać się od chętki ingerowania w nią, przeto opisuje niekoniecznie te obyczaje, które były typowe czy charakterystyczne, a te, które uważa za godne opisania, utrwalenia, przechowania w pieśni, która ujdzie cało.
Pan Tadeusz nie był bynajmniej bestsellerem, jego pierwsze trzytysięczne wydanie z roku 1834 nie chciało się rozejść, i nie sprzedane egzemplarze, po zmianie okładki i karty tytułowej, sprzedawał Januszkiewicz jako kolejne tomy (V i VI) wydania zbiorowego z 1838 roku, a mimo wszystko — jeśli wierzyć informacji Słowackiego, do którego obiektywizmu w tej sprawie, przy całym należnym szacunku, nie można mieć zaufania — a więc mimo wszystko Januszkiewicz stracił na. wydaniu tej książki, tak że Pan Tadeusz nie miał za życia autora osobnego drugiego wy dania (przedrukowano go tylko w Pismach z roku 1844), a na pozycję Biblii polskości wywindowali go dopiero znacznie później pozytywiści, i to oni właśnie, w ramach swojej pracy u podstaw zanieśli poemat pod strzechy.
Odnotujmy, że współcześni widzieli przede wszystkim anachroniczność Pana Tadeusza ; szczególnie interesujące, że będący wówczas 80-letnim starcem Niemcewicz pisał w swoich pamiętnikach: Jest to zbiór obrazów i zwyczajów narodowych; gładko, trafnie, dowcipnie skreślonych. Za lat 20, jeśli Bóg nie uwolni nas od jarzma moskiewskiego, trzeba będzie do poematu tego not objaśniających ⁱⁱⁱ.
Bo nie był Pan Tadeusz bynajmniej obrazem takiej Polski, jaką opuścili ci, którzy stworzyli Wielką Emigrację, i dlatego jej nestorowi, który mógłby być dziadkiem poety, wydawał się on dotyczyć zamierzchłej przeszłości. Bo i jest z przeszłości w tym poemacie bardzo wiele, a z przeszłością zazwyczaj kojarzony duch konserwatyzmu dopełnia miary; w istocie świat przez poetę stworzony jest wyrafinowaną kombinacją rzeczywistych elementów z przeszłości właśnie branych, raz bardziej, raz mniej w czasie odległej, z elementami teraźniejszości, a także i tymi, które Mickiewicz wprojektować chciał w przyszłość — i przecież ten właśnie sukces odniósł.
Było to możliwe dzięki zastosowaniu subtelnego środka technicznego, zasadzającego się na niebywałym wprost połączeniu czy raczej skrzyżowaniu różnych gatunków literackich i właściwych im sposobów przedstawiania świata. Moment ami Mickiewicz stosuje techniki nazwane poźniej naturalistycznymi czy nawet werystycznymi. Oto zabawny przykład:
Wszyscy poświadczą, cała armija to powie,
Że w tej drugiej armiji, w korpusie dziewiątym,
W drugiej pieszej dywizji, w pułku pięćdziesiątym
Jegierskim, major Płut jest pierwszy mazurzysta.
Pan Tadeusz, IX, ww. 292-295

A oto ustalenia historyków: według danych z Arch. Sztabu w Moskwie, pułk 50 jegierski, sformowany w 1812 r., należał istotnie do dziewiątego korpusu drugiej armii, 25 dywizji; d. 6 maja 1812 przybył na kwaterę do Nowogródka, który opuścił, udając się na plac boju, w dniu 22 czerwca tego roku. Prawdopodobnie wtedy rodzina Mickiewicza, a może i on bezpośrednio poznał niektórych oficerów tego pułku. (...) Nazwisk Rykowa i Płuta, prawdopodobnie zmyślonych, na liście oficerów z r. 181420 nie znajdujemy ^iv.
Podajemy ten przykład właśnie ze względu na jego imponującą nie tylko dokładność, ale i swojego rodzaju bezinteresowność: przytoczone szczegóły nie mają żadnego znaczenia w żadnym po rządku (oczywiście poza porządkiem Archiwum Sztabu) i jeżeli umieszcza się je w poemacie, to tylko dla demonstracji dokładności. Odnotujmy jednak dla ścisłości wszelkiej, że dwudziesta piąta dywizja, która ma sylab 8, i której w związku z tym żadna siła nie jest w stanie wepchnąć w trzynastozgłoskowiec, zmienia się bez zbędnych formalności w drugą dywizję pieszą, mającą potrzebnych w tym miejscu sylab 7. Jeśli zważymy jeszcze, że 50ty pułk jegierski sformowano w roku 1812, przeto w okresie zajazdu w Soplicowie, latem 1811 jeszcze nie istniał, będziemy mieli weryzmu Pana Tadeusza wyśmienity przykład.

Warto również wspomnieć i o kawie; w Soplicowie:

Tu roznoszono tace z całą służbą kawy,
Tace ogromne, w kwiaty ślicznie malowane,
Na nich kurzące wonnie imbryki blaszane
I z porcelany saskiej złote filiżanki,
Przy każdej garnuszeczek mały dla śmietanki.
Takiej kawy jak w Polszcze nie ma w żadnym kraju:
W Polszcze, w domu porządnym, z dawnego zwyczaju,
Jest do robienia kawy osobna niewiasta,
Nazywa się kawiarka; ta sprowadza z miasta
Lub z wicin bierze ziarna w najlepszym gatunku,
I zna tajne sposoby gotowania trunku,
Który ma czarność węgla, przejrzystość bursztynu,
Zapach moki i gęstość miodowego płynu.
Wiadomo, czym dla kawy jest dobra śmietana;
Na wsi nie trudno o nię: bo kawiarka z rana,
Przystawiwszy imbryki, odwiedza mleczarnie
I sama lekko świeży nabiału kwiat garnie
Do każdej filiżanki w osobny garnuszek,
Aby każdą z nich ubrać w osobny kożuszek.
Panie starsze już wcześniej wstawszy piły kawę,
Teraz drugą dla siebie zrobiły potrawę
Z gorącego, śmietaną bielonego piwa
Pan Tadeusz, II, 492-513
Zacytowaliśmy ten długi i malowniczy opis staropolskiego obyczaju kawiarnego, bowiem tak się złożyło, że Mickiewicz, miłośnik i piewca — w Zimie miejskiej— herbaty, zetknął się z kawą dopiero w roku 1831 w Poznańskiem^v i tak się nią zachwycił, że postanowił ją wpisać na listę soplicowskich atrakcji kulinarno - obyczajowych.
Podkreślmy: lata 1829-1831, zanim udał się w Poznańskie, spędził Mickiewicz w Niemczech i we Włoszech, gdzie kawy jeszcze nie miał zwyczaju pijać; akurat w tym miejscu skłonny byłbym ufać drobiazgowym opisom Odyńca, który przecież kłamie nie bezinteresownie, a w tej sprawie akurat żadnego interesu nie miał czy nie widział — niepróbowanie włoskiej kawy znakomicie ułatwia napisanie zdania Takiej kawy jak w Polszcze nie ma w żadnym kraju, ale przy implantacji kawiarnego obyczaju poecie i tak nie zadrży ręka: wers 501, w którym mowa o transporcie kawy wicinami, a więc tratwami płynącymi po Niemnie, opatruje wyjaśniającym przypisem, choć kawiarki, które znał, nie mogły z wicin brać ziaren w najlepszym gatunku, bo po Warcie wiciny nie pływały...^vi
Założeniem podstawowym Pana Tadeusza jest mówienie językiem jego odbiorców, dostosowanie się do nich, słowem ta sama postawa, jaką dostrzegliśmy i opisali mówiąc najpierw o Romantyczności a potem o Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego : jeśli chcemy, aby księgi trafiły pod strzechy, nie możemy lekce ważyć i traktować jako duby smalone poglądów tych, na których pragniemy oddziaływać.
A warto tu poczynić pewne spostrzeżenie: otóż Pan Tadeusz powstaje w okresie, kiedy Mickiewicz jest szczególnie aktywny jako polityk, jako naczelny redaktor „Pielgrzyma Polskiego”. Można to sformułować jeszcze dosadniej: Pan Tadeusz jest ostatnim tekstem literackim Mickiewicza, od jego napisania będzie on już tylko politykiem, jest więc nasz narodowy poemat dziełem jeszcze poety, ale już i rozpoczynającego swoją działalność polityka, a więc człowieka nastawionego na klientelę, muszącego bardzo poważnie liczyć się z kreskami.
Nie twierdzimy bynajmniej, że Mickiewicz wcześniej z kreskami się nie liczył, przeciwnie; tu zwracamy tylko uwagę, że odkąd się bezpośrednim uprawianiem polityki zajął, a więc od przybycia do Paryża, ta właśnie perspektywa musiała się okazać dominująca. Jak wiemy, w przypadku Mickiewicza zadominowała do tego stopnia, że skłoniła go do porzucenia literatury na zawsze.
Między dyrektywą opisywania rzeczywistości a dyrektywą oddziaływania na odbiorców zachodzą subtelne związki; w takim opisie pewne sfery — np. sfery ulewy i grzmotu — muszą zostać pominięte, nawet jeśli autor nie jest ptakiem małego lotu. Inna rzecz, czy dyrektywa dawniejsza:
Lećmy i nigdy odtąd nie zniżajmy lotu!
dałaby się dołączyć do tego zespołu; autor niniejszych słów jest przekonany, że dla Mickiewicza było oczywiste, że pro publico bono wolno się dyrektywie tej sprzeniewierzyć.
Tę jego świadomość ujawnia dosyć jednoznacznie Epilog do Pana Tadeusza, tekst, którego Mickiewicz nigdy nie zdecydował się opublikować. Mickiewiczologowie starają się wyjaśnić tę decyzję słowami z listu poety do Odyńca z 21 lipca 1835, w którym pisze on:
Jeśli Brodziński jest jeszcze u was, kłaniaj mu ode mnie. Chociaż nie znam go osobiście, wiesz, ja go wysoko szacuję. Na końcu „ Tadeusza” był do niego ustęp, Ale nagłe drukowanie i moje ówczesne zatrudnienia małżeńskie zrobiły, że nie miałem czasu poprawić i umieścić ów Epilog. Zostawiłem do przyszłego (jeżeli będzie) wydania ^vii .
Bez żadnej trudności i bez żadnych wątpliwości stwierdzić można, że informacje zawarte w powyższym cytacie są po prostu fałszywe. Mickiewicz Pana Tadeusza skończył pisać w połowie lutego 1834, druk rozpoczęto 1 kwietnia i drukowano przez kwartał bez mała. Mickiewicz zajmował się korektami, a jednocześnie pisał dalsze części Dziadów, które później zniszczył. Nie było więc tak, że Epilogu nie dało się wykończyć. Zatrudnienia małżeńskie także nie mogły stanąć tu na przeszkodzie, co wiemy z całą pewnością, bowiem Celina Szymanowska przybyła do Paryża dokładnie tego samego dnia 28 czerwca 1834, kiedy Bibliographie de France ogłosiła ukazanie się Pana Tadeusza.
Dodajmy do tego, że w komentarzu do Pana Tadeusza w Bibliotece Narodowej profesor Pigoń do znajdującego się na samym początku Epilogu zdania:
Biada nam, zbiegi, żeśmy w czas morowy
Lękliwe nieśli za granicę głowy!
dopisuje bezradną uwagę: surowe to wyrażenie o emigrantach wydaje się dziwne pod piórem autora „Ksiąg pielgrzymstwa”.

Z dziwnością tą nie tak trudno sobie poradzić, jeśli przyjąć, że Mickiewicz był świadomy tego, co robił, że wiedział, co i dlaczego oddaje do druku, a nawet darmo po „zakładach” rozsyła, a co pozostawia w rękopisie dla swojej wyłącznej wiadomości.

Są prawdy, które mędrzec wszystkim ludziom mówi,
Są takie, które szepce swemu narodowi;
Są takie, które zwierza przyjaciołom domu;
Są takie, których odkryć nie może nikomu ^viii.

Jeśli zamiast te kwestie wyjaśniać, mielibyśmy z Pigoniem pozostać przy bezradnym zdziwieniu, trzeba by się i temu je szczerze dziwić, że mamy liczne relacje przyjaciół domu, którym Mickiewicz Pana Tadeusza w trakcie pracy nad nim czytał, Ale żaden z nich o istnieniu Epilogu nie słyszał nawet. Jeśli jednak ów Epilog przeczytamy z intencją rozumienia tego, co w nim jest napisane, a nie nerwowego dostrajania go do obrazu proroka, którego teksty nie biorą się z twórczej pracy, ale z łaski Bożej — wszystko ułoży się nam dosyć klarownie.
Świat soplicowski, który Mickiewicz stworzył, nie jest by najmniej odwzorowaniem realnego przeszłego świata szlacheckiej Rzeczypospolitej — poeta czerpał wprawdzie z niego obficie, Ale świadomie i wybiórczo ładując do swojej arki nie wszystkiego po parze, Ale to tylko, co uważał za godne załadowania, podobnie zresztą jak Noe, który przecie rozmaitych dinozaurów też najwyraźniej nie chciał ze sobą zabierać.
Warto tu zwrócić uwagę na swoistą sekularyzację, jakiej zostaje poddany przez Mickiewicza świat soplicowski: ani Kościół Katolicki ani Pan Bóg nie odgrywają żadnej istotnej roli w życiu jego, mieszkańców. Nie ma tu w ogóle miejsca dla kleru, bo trudno przecież serio za jego przedstawiciela uznać ks. Robaka — mnisi habit w jednym porządku jest umożliwiającym konspirowanie przebraniem, w innym zaś wprawdzie pokutą, Ale nie za naruszanie Bożych przykazań, a za winy wobec Ojczyzny. Robak wobec pozostałych postaci soplicowskiego świata nie pełni roli duchownego, Ale też i nie pełni jej nikt inny. W opisie dawnych szlacheckich obyczajów Mickiewicz pomija te wszystkie, które wiązałyby się z religią czy Kościołem, i to pomija nawet wtedy, gdy miałby do ich opisu dobrą okazję; kiedy do umierającego Jacka przybywa ksiądz z Sakramentami, poświęcony zostaje temu wydarzeniu jeden wers (X, w. 896), kiedy Podkomorzy ogłasza uroczystą rehabilitację Jacka, czyni to po mszy, której się w ogóle nie poświęca uwagi, wreszcie — co szczególnie chyba charakterystyczne — potrójne wesele z księgi XII też odbywa się bez udziału księdza, a mówiąc precyzyjniej duchowny pojawia się tam raz, Ale w roli dosyć swoistej:

Już z rozkazu Sędziego pleban stał na stole
I ogłaszał włościanom Tadeusza wolę.
Pan Tadeusz, XII, 602-603, (podkr. J.W.)

Pan Tadeusz powstaje już po wspominanym breve papieskim potępiającym Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego i w okresie narastającego konfliktu bliskiego Mickiewiczowi księdza Lammenais z hierarchią kościelną, w okresie bezpośrednio po papieskim potępieniu Powstania Listopadowego - słowem w epoce, kiedy poeta myślał o Kościele Rzymskim jak najgorzej i nie widział powodu, aby go w Panu Tadeuszu propagować — więc jakkolwiek w pewien bardzo powierzchowny, zewnętrzny sposób Bóg jest w soplicowskim świecie obecny, głównie na poziomie stereotypów kolokwialnych, to instytucji kościelnej postanowił poeta do swojej arki nie zabierać, nie spodziewając się po niej niczego dobrego czy pożytecznego.
Zwracano już uwagę, że świat soplicowski ma charakter syn tetyczny, że naraz kwitną tu fiołki i astry, naraz są żniwa i siano kosy, a na dodatek nieznane kalendarzowi — a szkoda! — święto Matki Boskiej Kwietnej. Przykładów jest bez liku, wiele z nich podano i omówiono w rozmaitych monografiach i przyczynkach, czasami nawet poszukując jakichś sposobów interpretacji, choć przeważnie musiały być one zupełnie karkołomne: Przyboś bo daj najbliższy był intuicyjnego uchwycenia istoty rzeczy, kiedy wywodził, że Pan Tadeusz to baśń, Ale niestety książka jego, uwikłana w podwójne doktrynerstwo, stalinizmu i Awangardy, a przecież na dodatek pisana przez człowieka o przysłowiowym braku poetyckiego słuchu, bezustannie zsuwa się w niesamowite jakieś kiksy, świadczące o głębokim niezrozumieniu podejmowanego tematu. Oto nazwawszy poemat baśnią musiał coś zrobić Przyboś z księdzem Robakiem i ostatecznie wpadł na pomysł,, aby dowodzić, że to postać humorystyczna^ix. Jeszcze dalej zniosło Zygmunta Szweykowskiego, który bardzo ciekawie wyczerpująco i opisawszy zagadnienie wprowadził nawet termin technika świadomych niekonsekwencji, ale ostatecznie wyszło mu z tego studium „Pan Tadeusz— poemat humorystyczny”^x.
Niewątpliwie na dziwactwa interpretacji nie tylko Pana Tadeusza, Ale całej twórczości Mickiewicza wywarła wpływ nie szczęśliwa dla poety okoliczność, iż krok ku wyzwoleniu z ram dziewiętnastowiecznej pimkoidalnej polonistyki, w które został okuty w powiciu, był jednocześnie krokiem w stalinizm; nigdy wcześniej ani nigdy później tyle o Mickiewiczu nie pisano.
Złożyły się na to bardzo różne okoliczności: dopiero po wojnie owocować pracami naukowymi zaczęły kampanie Jana Nepomucena Millera^xi i Boya^xii, w latach międzywojnia wyniośle przemilczane przez mickiewiczologów, a owocowanie owo odbywało się pod czujnym okiem urzędników, których głównym celem było przecież rozwalanie polskiej humanistyki, nie więc dziwnego, że mając w zanadrzu te dwie wspaniałe lewicowe kampanie, czerpali z nich do woli.
Komuniści postanowili zainwestować w Mickiewicza, aby go dla siebie przechwycić, bądź przynajmniej zneutralizować, a lewicujący intelektualiści pomagali im z zapałem. Już w roku 1940 w okupowanym Lwowie urządzono wielkie uroczystości, które koordynował niewiarygodny team Boy- Borejsza- Przyboś, potem włączyła się w sprawę Krajowa Rada Narodowa i osobiście jej Przewodniczący, Bolesław Bierut, który od mickiewiczologicznych przemyśleń, szeroko później cytowanych, też się nie mógł powstrzymać — a potem książkom o Mickiewiczu nie było już końca, z grubsza rzecz biorąc do października 1956, podczas gdy później zainteresowanie jego twórczością zmalało; ciekawe, że ani brawurowa Śmierć porucznika Sławomira Mrożka, ani na wet sprawa Dziadów w roku 1968 sytuacji tej w zasadzie nie zmieniły.
W podejmowaniu Mickiewiczowskiego tematu zbiegały się wówczas dwie sprzeczne — wydawałoby się — tendencje: jedni, jak np. Żółkiewski w Sporze o Mickiewicza^xiii czy Kubacki w licznych swoich pracach^xiv, brali się zań po to, żeby partii usłużyć, inni, przeciwnie, uważali, że w trudnych warunkach stalinizmu i tak lepiej pisać o wielkości Mickiewicza niż powiedzmy Dzierżyńskiego i poczytywali sobie za tryumf każde opublikowane zdanie, które byłoby choć troszkę mniej radykalnie marksistowskie od słynnych tez Żółkiewskiego o wpływie cen zboża w Odessie na kształt Sonetów krymskich. Do tego wszystkiego dołożyło się jeszcze stulecie śmierci poety przypadające w roku 1955 i w sumie w ciągu pierwszych kilkunastu lat powojennych powstał tak ogromny blok mickiewiczianów, że do dzisiaj jeszcze wywiera on na mickiewiczologię niemały wpływ. Nie cytuje się wprawdzie serio prac spektakularnie stalinowskich, jak książka Żółkiewskiego, ale też nie odrzuca się dziesiątków innych, głęboko skażonych szaleństwem tamtego czasu, pisanych pod wpływem „heglowskiego ukąszenia”.
Niniejsze historyczne uwagi czynimy tu w przekonaniu, że wyjaśniają one do pewnego przynajmniej stopnia, dlaczego do tej pory nie można było ujrzeć twórczości poety, a szczególnie już Pana Tadeusza, z tej perspektywy, z jakiej przedstawia go ta książka, perspektywy, która na tle spojrzeń wcześniejszych może robić wrażenie wręcz szalonej, choć opiera się na przyjęciu założenia przy analizie innych tekstów aż banalnego, a mianowicie, że recepcja tekstu może być zgodna z intencjami jego twórcy.
Dla Mickiewicza w Dreźnie, po upadku Powstania Listopadowego, stało się jasne to, co było tam bardzo łatwe do zauważenia i co historycy potwierdzają: że Powstanie Listopadowe było ogromną, acz niewykorzystaną szansą dla Polski. Sam poeta związany był ideowo i politycznie ze stronnictwem, które ponosi odpowiedzialność za zaprzepaszczenie szans powstania, które od początku nie wierzyło w szanse jego powodzenia, starało się zwalczać ekstremę, dążyć do porozumienia narodowego i chronić substancję narodową.
W Dreźnie okresu stanu wojennego nie trzeba było jakiejś szczególnej politycznej bystrości, aby skonstatować kompletne fiasko takiej postawy, i Mickiewicz bez trudu błąd swój zrozumiał. Na jego późniejsze zachowanie i głoszone publicznie poglądy decydujący wpływ wywarły w tej sytuacji dwa czynniki: z jednej strony nie można było uprawiać krytyki postawy, jaką samemu zajmowało się jeszcze parę miesięcy wcześniej nie przyznając się publicznie do błędu, czy — jakby się powiedziało późniejszym językiem — bez składania samokrytyki. Mickiewicz, rychło po przybyciu do Drezna, w salonie Klementyny z Tańskich Hoffmanowej próbował zresztą publicznie krytykować kapitulanckie postawy w okresie powstania, co skończyło się dla niego szaloną konfuzją, bowiem generał Małachowski wypomniał mu na to również publicznie, iż sam tego patriotycznego obowiązku podjąć nie był gotów i Mickiewicz zebranie musiał ze wstydem opuścić.
Drugi ogromnej wagi czynnik skłaniający Mickiewicza do odrzucenia postawy krytycznej, do wyjęcia spod krytyki wszystkiego, co polskie, to potwierdzające się w praktyce Wielkiej Emigracji przekonanie o nieskuteczności czy wręcz przeciwskuteczności postaw krytycznych. Owe przeklęstwa i kłamstwa, nie wczesne zamiary i swary potępieńcze to ogarniające polską emigrację dążenia do poszukiwania winnych klęski powstania, tych, na których można by było zrzucić za tę klęskę odpowiedzialność, i w sumie szalenie nieproduktywne koncentrowanie się na przeszłości z jednej, a poszukiwaniu różnic ideowych między Polakami z drugiej strony.
Skomplikowana polska sytuacja po klęsce doprowadziła do pojawienia się niezwykle interesujących paradoksów: oto dziś, po upływie lat z górą 150, czytając ówczesne dokumenty emigranckie, bez wielkiego wahania zgadzamy się z tezami wyklinanego wówczas — jako ten, co własne gniazdo kala — Czyńskiego (szalenie wprawdzie lewackimi w eksponowaniu znaczenia nie rozwiązania sprawy chłopskiej dla upadku Powstania Listopadowego). Jednocześnie przecież widzimy, że skądinąd przerażający konserwatyzm ówczesny Mickiewicza, jego dążenie do zachowania moralno-politycznej jedności wszystkich Polaków, i to za każdą cenę, z potworną ksenofobią i gloryfikacją wad narodowych — dało bardzo wiele niewątpliwie pozytywnych efektów, których znaczenie nie wyczerpało się zresztą na sprawach tamtego pokolenia emigracji dotyczących, Ale w jakiś sposób trwa do dziś.
Te komplikacje i paradoksy powodują, że nie jest łatwo zgodzić się nawet co do podstawowych faktów, kiedy próbuje się dokonać rzeczy tak elementarnej, jak ustalenie, jaka jest właściwie podstawowa zawartość tekstu zatytułowanego Pan Tadeusz. Czy jest to o p i s społeczeństwa szlacheckiego, jego k r y t y k a czy też a p o 1 o g i a. W pracach krytycznych spotykamy się z opiniami krańcowo rozbieżnymi i to nie tylko w sferze interpretacji, w czym nie byłoby jeszcze nie dziwnego, Ale i w sferze faktów.
Autor Genezis z Ducha mówiąc o wieprzowatości poematu najwyraźniej nie pamiętał, że Mojżesz też się wieprzowiną zajmował, choć krytycznie, a przepisów kuchennych, wprawdzie nie na bigos, jeszcze więcej podawał. Przy całym swoim tkwieniu w przeszłości i konserwatyzmie tak szokującym, że wielokrotnie przez różnych badaczy cichcem przekręcanym we własne przeciwieństwo, jest moim zdaniem Pan Tadeusz tekstem zwróconym mimo wszystko ku przyszłości, starającym się tę przyszłość projektowac i powiedzmy sobie, nie bez skutku.
Ale różnice zdań są liczne i często znamienne. Pozwolę sobie tu na przykład szalenie naiwny, Ale też, jak sądzę, dla prostoty swojej niezwykle dobitny. Oto profesor Weintraub powiada, że poza epizodyczną postacią majora Płuta, który jest w nim (świecie Pana Tadeusza — J.W.) intruzem do kwadratu bo wyparł się polskości i nie był z pochodzenia szlachcicem, nie ma w tym świecie miejsca na złych ludzi^15xv. Profesor Wyka natomiast w swojej pracy nazywa Gerwazego zapiekłym i twardym grzesznikiem, powiada, że na ostrzu scyzoryka widoczna jest niewątpliwie rdza moralna i polityczna) traktuje jako obraz niezrozumienia Mickiewicza inne postrzeganie Klucznika niż jako uosobienie zła i poświęca tej problematyce dwa rozdziały swojej monografii poematu^xvi.
Wszelkie pisanie o Mickiewiczu w ogóle, a o Panu Tadeuszu w szczególności, uwikłane jest silnie w uwarunkowania polityczne i ideowe krytyków i historyków literatury; monografia Wyki po wstawała w latach pięćdziesiątych i chociaż jej autor nie należał do najbardziej krzykliwych zwolenników obowiązujących wówczas metod krytyki i historii literatury, przecież jednak realia akceptował bardzo wyraźnie i jednoznacznie; widać w tej książce, ile włożył energii w wynajdywanie w Panu Tadeuszu postępowości, realizmu i elementów krytyki społecznej, oraz jak starał się do wodzić obecności w tym poemacie ludu, choć przecież w istocie poświęcono mu tam mniej miejsca niż faunie, florze i klimatowi.
Wiele z tych nieporozumień bierze się z podrzucania Mickiewiczowi kategorii zupełnie dla niego obcych, choć oczywistych dla tego czy innego, oddalonego o ileś pokoleń krytyka. Autor niniejszych słów sądzi, że niezależnie od znaczenia, jakie Mickiewicz i jego utwory mogą mieć dla nas dzisiaj, czy dla naszych jeszcze późnych wnuków, trzeba jasno zdawać sobie sprawę ze swojego postępowania, kiedy się coś zaczyna chyłkiem do Mickięwicza dopisywać. Sądzę, że świadomość Mickiewicza, przynajmniej do momentu zakończenia twórczości literackiej, nie była w stanie, kiedy o Polsce myślał, wykroczyć poza znany mu świat szlachecki.
I nie w tym niepokojącego. Horacy, marząc o nieśmiertelnej chwale, mówił, że jego imię będzie sławne dopóki kapłan z milczącą dziewicą wstępować będzie na Kapitol. Pisząc te słowa w okresie największej świetności Rzymu nie mógł przewidywać, że barbarzyńcy — z perspektywy historycznej — przybyć mieli już niedługo, w związku z czym i los dziewic miał być przypieczętowany, a także przecież przypuścić nie mógł, że w półtora tysiąca lat po tych przykrych wypadkach imię jego sławniejsze będzie niż za czasów największej rzymskiej świetności, chociaż z całego jego świata pozostaną ledwie nieliczne ruiny.
Mickiewicz adresował Pana Tadeusza do ludzi żyjących w tym co i on sam «wiecie, i nie wyobrażał sobie innego — i to dlatego w przytoczonym sporze o fakty rację ma oczywiście Weintraub, starający się operować kategoriami, jakimi mógł posługiwać się Mickiewicz. Próby Wyki, tak jaskrawe przy charakteryzowaniu Klucznika, są oparte na bezwiednym przypisywaniu Mickiewiczowi świadomości lewicującego inteligenta polskiego z końca lat pięćdziesiątych, smakowicie anachronicznymi już 30 lat później, kiedy inteligent ten stał się znacznie na ogół mniej lewicowy.
Postrzeganie Gerwazego jako wcielonego zła i wmawianie w Pana Tadeusza intencji ostrej krytyki szlacheckiej Rzeczypospolitej opierać się musi na tak często stosowanym przez naszą mickiewiczologię zabiegu zatajania podstawowych informacji źródłowych; dawniej niewygodne źródła palono, w dzisiejszych, bardziej liberalnych czasach po prostu się ich nie cytuje. Kiedy jednak trochę poskrobać, okazuje się, jak bliskimi poecie były postaci zaściankowej szlachty, z całą swoją mentalnością i obyczajowością.
Monografistom poety, których już przecież był legion, zawsze ręka zadrży, kiedy przychodzi do zreferowania, z jakiej to warstwy społecznej Mickiewicz się wywodził i nawet badacze współcześni skłonni są do snobistycznych kłamstw, aby wielkiemu poecie dorobić odpowiednio wysokie pochodzenie. I Kleiner i Pigoń^xvii gotowi są powtarzać banialuki o wzorowaniu postaci Podkomorzego na osobie ojca poety, o tabakierze ofiarowanej jego dziadowi przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, doskonale zdając sobie sprawę z fałszywości źródeł, na jakich się opierają^xviii.
Ów dziad, Jakub Mickiewicz, był w istocie analfabetą niestety, natomiast Mikołajowi Mickiewiczowi, ojcu poety, którego się zwykło przedstawiać jako adwokata, bliżej społecznie było do Woźnego Protazego, niż pozycji, którą z zawodem adwokackim skłonni bylibyśmy kojarzyć; gdyby jednak kto stawiał tezę, że to w postaci Protazego, a nie Podkomorzego portretował wieszcz swojego ojca, i tak trzeba by ją było potraktować jako zdecydowanie idealizującą.
Oto co o Mikołaju Mickiewiczu przeczytać można w źródłach niekwestionowanej autentyczności:
R. 1791 9IX. Ja woźny jego Królewskiej Mości Nowogródzki świadczę tym moim relacyjnem czynionej obdukcji kwitem, iż będąc użytym przez W I Pana Tadeusza Haciskiego dla oglądania boju nad tymże dopełnionego, gdzie w dniu wyżej na dacie zapisanym, przybywszy do dworku Jegomości widziałem włosów siła całe kłaki z głowy wyrwane, głowę całą obrzękłą i okrwawioną, a gdym się ja woźny sprawując obowiązki mego urzędu pytai przez kogoby się takowy stopień rozbóystwa dopełnionym został, odpowiedziano iż I Pan Mikołaj Mickiewicz, Instygator Komisji Cywilno-Wojskowej mając złość jakąś we dworku Ichm. Panów Kazimierza i Marjanny z Pizellich Górskich Sędziów Apelacyjnych w dniu 8 bieżącego miesiąca w przytomności Dominika Osiecimskiego Starey Rady, Stefana Maślaka teraźniejszey Rady m. Nowogródka Prezydentów, którzy nawet z trudem ręce I Pana Mickiewicza z głowy IP. Haciskiego i z gwałtem wydobyli, a tak ja woźny com słyszał od przytomnych wiarogodnych świadków, przytomnych tej akcji, to wszystko wiernie opisuję i spisawszy poświadczam własnym podpisem.
Maciej Kwiatkowski mp. ^xix

Sfery soplicowskie to zupełnie nie te, w których poeta wychował się i wzrastał — w jego opisie szlacheckich obyczajów więcej można znaleźć adresowanych do szlachty zaściankowej postulatów podnoszenia poziomu aż na soplicowskie wyżyny, niż elementów krytyki społecznej.
Ci sami uczeni, którzy zdecydowanie nie chcieli zaglądać do wielu tyczących Mickiewicza dokumentów, poświęcili wiele sił i pracy na znalezienie na mapach miejsca, gdzie leżało „prawdziwe„ Soplicowo i gotowi byli na wiele, byle by się im obraz z poematu zechciał zgodzić z rzeczywistością, więc jak np. gdzieś zamek stał znacznie dalej od dworu, niż to w poemacie opisane, zupełnie dorośli uczeni wysuwali śmiałe hipotezy, że podane tam odległości mierzył mały Adaś swoimi małymi nóżkami, bo wydawało się im zadaniem najważniejszym dowieść, że w Panu Tadeuszu żadnej lipy nie ma.
Zjawisku temu warto poświęcać uwagę dlatego przede wszystkim, że jest ono swojego rodzaju ogromnym tryumfem poematu, zaplanowanego jako realizacja marzenia o pieśni gminnej, która byłaby Arką Przymierza, arką, w której lud składa zarówno broń swego rycerza jak przędzę myśli i uczuć kwiaty, a więc narodowym universum, w którym po prostu pomieści się wszystko, co potrzeba — bo kiedy Mickiewicz mówi o arce, myśli tyleż o Mojżeszu, co o Noem. I dlatego właśnie spory o świerzop czy dyskusje nad tym, jakimi krokami mierzyć odległość między dworem Sopliców a zamkiem Horeszków są najpełniejszą realizacją planów autora poematu co do sposobów jego lektury: czy tac go należy jak księgę świętą, a więc najlepiej tak, jak Pismo czytać umieją najpobożniejsi i najbardziej uczeni rabini — rozumie się samo przez się, że ich podstawowym obowiązkiem jest tak zinterpretować wszelkie zauważone usterki czy niekonsekwencje, aby wszelki ślad ich zatrzeć.
Będąc niewątpliwie tekstem opisowym, choć w tej sprawie, czy wolno do niego stosować tę kategorię w sensie teoretycznoliterackim wylano morze atramentu, Pan Tadeusz jest jednocześnie tekstem normatywnym i wielką jest sztuką Mickiewicza pomieszanie tych kategorii w ten sposób, aby różne narzucane przezeń normy robiły wrażenie najnaturalniejszego w świecie opisu. Tu zresztą w sukurs poecie przyszedł od pokoleń trwający obyczaj, sprowadzający się do tego, że każdy Polak musi pierwszą swoją lekturę Pana Tadeusza odbyć wcześniej, niż jego system pojęć pozwoli na rozumienie poematu; wskutek tego lektury późniejsze, wtórne — o ile do nich dochodzi — w znacznej mierze rozwijają tylko wrażenia i interpretacje narzucone w inicjacyjnej lekturze bezkrytycznej.
Daje to efekty szokujące: oto w pierwszym obrazie poematu jego główna heroina, której imię miało wejść w przysłowie, która stała się symbolem polskiego dziewczęcia i pewnie przez pokolenia jeszcze będzie w tej roli występować, ukazuje się oczom przyszłego swojego małżonka, Ale przecież także publiczności, choć ta — co wprost zdumiewające — wcale się tym nie zdumiewa — w papilotach. Czytałem wiele dyskusji i studiów na temat estetyki Pana Tadeusza, wiązanej już to z tradycjami klasycznymi i oświeceniowymi, już to znów romantycznymi, Ale (może czytałem nie dość uważnie) nie natrafiłem nigdzie na zdanie, które na temat tej prezentacyjnej sceny wypowiedzieć trzeba, jeśli się chce uprawiać krytykę literacką, a nie obudowywać Pana Tadeusza kolejnymi haggadami. Parafrazując Wieszcza powiedzmy sobie po męsku: kobieta z włosami nawiniętymi na kawałki papieru to nie jest ani klasyczność ani romantyczność, to jest po prostu turpizm.
Takie właśnie przedstawienie Zosi, n. b. kompletnie sprzeczne z jej obrazem utrwalonym w świadomości milionów Polaków^xx, jest ze strony Mickiewicza posunięciem brawurowym, jak zresztą cała prezentacyjna scena. Zosia nie tylko ma włos w węzełki małe pokręcony, schowany w drobne strączki białe wokół sterczących na wszystkie strony zwitków papieru (jedna jest jeszcze w literaturze polskiej kobieta, którą się tradycyjnie w papilotach przedstawia: pani Dulska), Ale przyjrzyjmy się, jak się rusza i zachowuje:

Aż na dygnienie Zosi krzyknęła z rozpaczy:
„Ja nieszczęśliwa! Zosiu, widzisz co to znaczy
Żyć z gęśmi, z pastuchami! Tak nogi rozszerzasz
Jak chłopiec, okiem w prawo i w lewo uderzasz,
Czysto rozwódka! — Dygnij, patrz, jaka niezwinna!
Pan Tadeusz, V, ww. 173-177

Uczeni mickiewiczologowie, którzy pragną Wieszcza jak świętość największą traktować, w takich razach obrażają go najbardziej, jak tylko można najskromniejszego nawet twórcę obrazić, tłumacząc, że mu się wypsło, że to efekt zmian w koncepcji utworu na skutek etc., etc. (w tego typu obrażaniu Mickiewicza nikt nie przelicytuje Stanisława Pigonia, szczególnie jeżeli o Pana Tadeusza chodzi) — podczas gdy wszystko to ma głęboki sens.
Mickiewicz bardzo, ale to bardzo dobrze zdawał sobie sprawę z wagi zewnętrznych wyglądów, strojów i uczesań — cytowaliśmy formułowane przez niego zasady ubierania się dla Filomatów, a zresztą Pan Tadeusz sam jest najlepszym świadectwem wielkiej wrażliwości poety na szczegóły — przeto zarówno dla jego własnej abnegacji w zakresie stroju, którą od pewnego momentu zaczął ostentacyjnie uprawiać, jak i dla takiego a nie innego prezentowania Zosi musiały istnieć — i istniały — przyczyny; wydaje się, że szacunek dla Mickiewicza nakazuje dążenie do ich zrozumienia i opisania.
Analizując Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego mówiliśmy o stosowanej tam przez Mickiewicza swoistej strategii wycofywania się; Pan Tadeusz jest strategii tej kontynuacją i rozwinięciem. Słowacki mówił o wieprzowatości poematu: jeśli zaryzykujemy próbę zrozumienia straszliwej tej inwektywy, dostrzeżemy właśnie młodą kobietę, niezwinną, ruszającą się jak wiejski chłopak, z włosem w strąkach, z których wystają kawałki papieru. Spojrzenie Słowackiego, estety, a zarazem ironisty, jest dla nas niezwykle cenne, mamy bowiem do czynienia z człowiekiem, który bardzo daleki był od naiwnie sentymentalnego spojrzenia na świat i jak nikt w tamtej epoce wyczulony był na ironię wobec obowiązujących schematów epoki.
Niejednokrotnie w analizach Pana Tadeusza czyniono odniesienia do Don Kichota, raczej jednak po to, by przyczynić Mickiewiczowi splendoru, niż żeby rzeczywiście coś tym porównaniem objaśnić, a przecież Pan Tadeusz to Don Kichot, tyle, że à rebours, to powtórzenie chwytu, jaki zastosował Mickiewicz odwracając Wolterowską Darczankę aby otrzymać litewską dziewicę-bohater; to przecież autor poematu buduje obraz Dulcynei, każąc nam w dziewce od kur i gęsi dostrzegać ideał piękna. Dwanaście lat wcześniej cenzura usunęła z IV części Dziadów porównanie pocałunku z Komunią św. jako bluźnierstwo — a przecież jako żywo nie mniejszym chyba bluźnierstwem jest porównywanie papilotów z koroną na świętych obrazku.
Ale mamy tu do czynienia ze sprawą dla Mickiewicza fundamentalną poczynając od okresu drezdeńskiego, kiedy podstawowym stało się dla niego przekonanie, że zamiary trzeba mierzyć wedle sił, przekonanie, które już zresztą rosło w nim od czasu Sonetów krymskich i Konrada Wallenroda. Oto do słabości trzeba się dostosować, aby ją pokonać, niechaj więc zaściankowy gospodarz chyląc ku ziemi poradlone czoło będzie mógł dowolną Horpynę o poskręcanych w strąki włosach postrzegać na kształt świętego obrazka.
Doświadczenie autora Pana Tadeusza jest takie właśnie, że nie wolno liczyć na więcej, że trzeba radzić sobie w takich warunkach, jakie los nam zadał. Młodzieńcza perspektywa zarówno jego, jak i innych filomatów, a w dużej mierze całego tego pokolenia, polegała na zwracaniu oczu ku Zachodowi, niecierpliwym śledzeniu, co też się tam dzieje, sprowadzaniu nowości wydawniczych i dążeniu do dogonienia owego mitycznego Zachodu.
Jest rzeczą niezwykle charakterystyczną, że Mickiewicz bezpośrednio po przybyciu do Europy odbył na terenie Niemiec serię wizyt i spotkań z bohaterami swojej młodzieńczej mitologii i na tym intelektualne i artystyczne kontakty ze światem zachodnim zakończył. Nie mamy żadnego śladu, by czytywał Balzaca mieszkając w Paryżu w latach największej jego sławy, nie mamy śladów lektur Stendhala, Victora Hugo ani Heinricha Heinego, że ograniczę się do najwybitniejszych tylko — i tylko paryskich — nazwisk.
To właśnie strategia wycofania: w Soplicowie nie ma żadnych książek poza kucharską i tylko Wojski powołuje się w swoich opowieściach na Eneidę. Przeciwnie, książki przedstawione są jako złe i niebezpieczne, Buchmanem zostaje nazwany zły doradca, a rady jego będą przedmiotem szyderstwa. To już nie jest skutek rozczarowania Gustawa do książek zbójeckich, choć i do nich pretensja była o wyłamywanie skrzydeł do góry i odrywanie od ziemi; tym razem to już pretensja do Zachodu o pozostawienie Polski bez pomocy, kiedy na nią czekała (przecież pierwszy raz to było właśnie wtedy!), pretensja o nieczułość wobec polskiej tragedii, wobec polskich emigrantów.
Gdy jednak pretensje wylewane były — i to hurtowo — w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego, teraz, w Panu Tadeuszu nie o nie już chodzi, ale o znalezienie recepty, jak sobie bez tego Zachodu poradzić, i stąd konieczność tak drastycznych odrzuceń — bo przecie odrzucone tu zostają nie tylko takie nowinki jak Stendhal, Balzac czy Hugo, nie tylko dziedzictwo wieku ubiegłego, dziedzictwo Voltaire a czy Rousseau, Ale pójdzie Mickiewicz dalej jeszcze: umieszczenie w centralnym punkcie narodowej epopei zajazdu właśnie — to przecież porwanie się na Monteskiusza.
Ten uczeń oświeceniowej szkoły pisząc Pana Tadeusza widzi same klęski, jakie na Polskę Oświecenie sprowadziło^xxi: Konstytucja 3 Maja zaowocowała utratą niepodległości, nie pomogły jej odzyskać utworzone pod egidą zrewolucjonizowanej Francji Legiony, Rząd Narodowy razem z Sejmem znalazł swoje Zaleszczyki już gdzieś pod Płockiem i jedyne, co w tej sytuacji wydawało się Mickiewiczowi słuszne i sprawiedliwe, godne i zbawienne to krzyknąć: Nie pozwalam!
Poświęcono oddzielne studium problematyce prawnej Pana Tadeusza^xxii, głównie jednak z intencją dowodzenia, że Boy znowu nie miał racji, kiedy wycytowywał z poematu wszystkie fragmenty wskazujące na zapobiegliwe przejmowanie przez Sopliców (zarówno Jacka, jak Sędziego) majątku Horeszków z rąk moskiewskich, a nie zwrócono uwagi, że Pan Tadeusz jest wielką diatrybą skierowaną przeciwko prawu; strategia wycofania i próba budowy Arkadii w Soplicowie każe właśnie w prawie widzieć wartość opozycyjną wobec wyznawanych:

Aurea prima sata est. Aetas que vindice nullo
Sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. ^xxiii

Prawo jest w Panu Tadeuszu postrzegane zawsze jako zło, jako zaprzeczenie obyczaju; u najgłębszych bowiem źródeł prawa leży przecież przekonanie, że będzie ono łamane i ustanawia się prawo dlatego tylko, że łamane będzie.
Z tego punktu widzenia nie ma sensu myślenie o lepszym i gorszym prawie, bo złe jest każde — i dlatego Mickiewicz zaatakuje w Panu Tadeuszu nawet to, które zabrania zabijać lisa, gdy właśnie linieje albo uszczuć kotną samicę zajęczą ^xxiv. Owszem, Sędzia na morgach chłopskich zabrania polować (jest to, jak wiadomo, pan ludzki, pozwalający chłopom pracować tylko od świtu do zmroku, a więc w okresie żniw, kiedy toczy się akcja poematu, ledwie jakieś 15-16 godzin na dobę), Ale zabrania dlatego, że tak mu się podoba, a wszelka regulacja prawna byłaby tu czymś złym i przeciwnym p o r z ą d k o w i soplicowskiego świata.
Wszystko to pisze syn prawnika i — skądinąd — klasyczny filolog, czego na podstawie analizy treści poematu nie sposób by się domyślić, bo prawo przedstawiane jest tu tak, jakby z żadną tradycją nie miało nie wspólnego; prawo nie wywodzi się — dla postaci soplicowskiego świata — z Rzymu, Ale z Moskwy czy Berlina, a po jego stronie opowiadają się tylko postaci negatywne, bądź niepoważne, a więc przede wszystkim major Plut, którego odwołania do ustaw są zawsze tyleż zapowiedzią represji, co wyrazem gotowości wzięcia łapówki za tego prawa naruszenie. Na prawo powołuje się niepoważny Buchman, a także Hrabia i Telimena — n.b. są to wyłącznie jednostki narodowo niepewne: Plut zaprzedany w rosyjską służbę, Buchman ze swoją niemiecką proweniencją, Telimena i Hrabia przeżarci kosmopolityzmem; w sumie postaci albo potępiane, albo wyśmiewane czy lekceważone — bo przecież do tej listy dołączyć trzeba, choć na nieco innej zasadzie, pomykającego z pozwem przez konopie Woźnego, aby prawo, jeśli nie jest przedmiotem frontalnego ataku poety, zostało przynajmniej ośmieszone. A wszystko to dzieje się w domu kogoś, kto piastując godność Sędziego nie tylko się na prawo nigdy nie powołuje, jale jest jego zakamieniałym przeciwnikiem.
I tu pojawia się kwestia szalenie interesująca: ów porządek czy ład, który organizuje świat Pana Tadeusza, a o którym się w poemacie wiele i często mówi od samego jego początku:

(...) nikt tam nie rozprawiał
O   porządku, nikt mężczyzn i dam nie ustawiał,
A każdy mimowolnie porządku pilnował.
Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował
I   nigdy nie dozwalał, by chybiano względu
Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzędu.
„Tym ładem — mawiał — domy i narody słyną,
Z jego upadkiem domy i narody giną„.
Wiec do porządku zwykli domowi i słudzy;
I przyjezdny gość, krewny, albo człowiek cudzy,
Gdy Sędziego nawiedził, skoro pobył mało,
Przejmował zwyczaj, którym wszystko oddychało.
Pan Tadeusz, I, ww. 216-228

Taki porządek zostaje przez Mickiewicza wprowadzony jako siła organizująca świat Soplicowa, ów polski wzorzec, dlatego przecież, że poeta postrzega go jako silniejszy od opartego na prawie.
I jeśli na zagadnienie to patrzeć rzetelnie, nie sposób nie dostrzec zasadniczej dwuznaczności, jaka się w tej ogromnej sile obyczajowego porządku kryje.
Pigoń w swoich przypisach do Pana Tadeusza w Bibliotece Narodowej opatruje cytowany fragment w charakterystyczny dla siebie sposób, wedle formuły amica veritas, sed magis amicus Mickiewicz przypisem odwołującym się do Pana Podstolego Ignacego Krasickiego, jako równoległego czy równorzędnego źródła wiedzy o staropolskim obyczaju porządku. Przez nieuwagę uczony badacz zapomina dodać, że porządek ten jest dla Krasickiego przedmiotem satyry, że to on właśnie na 50 lat przed napisaniem Pana Tadeusza szydził z poglądu, że w zmarszczkach rozum mieszka.
Miał więc Krasicki na ów porządek pogląd zupełnie taki sam jak Mickiewicz, tyle że — by tak powiedzieć — o przeciwnym zwrocie: uważał, że na skutek przestrzegania owego porządku domy i narody giną nie umiejąc się przystosować do zmieniającego się świata.
A cała ta kwestia porządku ma przecież niebagatelne znaczenie dla sprawy szacunku dla jednostki ludzkiej, dla skali przewidzianej dla niej wolności. A pod tym względem jest się czemu w Panu Tadeuszu przypatrzeć: przecież jednostki są tu prawom ogólnym soplicowskiego świata podporządkowane wedle najdrastyczniejszych formuł z Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego. Będziemy się tu starali udokumentować tezę, iż występujące w Panu Tadeuszu postacie zredukowane zostały przez poetę do pełnionych ról, a aspekt ludzki, jednostkowy, znajdował się poza polem jego zainteresowań.
Zwrócimy przede wszystkim uwagę na kompletny brak w Panu Tadeuszu służby; dolna granica stratyfikacji społecznej przebiega tu na poziomie Klucznika i Woźnego, a więc szlachciców, którzy mogą być wiernymi sługami pańskimi, pozostając równocześnie przyjaciółmi domu — cały zespół postaci poematu składa się z herbowej szlachty, wyjąwszy ohydnego Buchmana i być może majora Płuta, chociaż i to nie takie pewne.
Zwraca uwagę, że jeżeli mowa o czynnościach wykonywanych przez służbę, której dla obsługi soplicowskich gości musiało być co niemiara, Mickiewicz stara się używać form bezosobowych dla tym dokumentniejszego jej wyeliminowania (owo słynne i tak często cytowane Dano pierwszą potrawę, albo rekordowy pod tym względem opis ubierania Zosi w księdze V, ww. 145—168). Żadnej tu nie ma niani, żadnego wiernego Wojciecha. Kiedy młody panek zajeżdża przed ganek dwukonną bryką, pewna gospodarska uwaga będzie poświęcona koniom (Bo Sędzia wie, że pańskie oko konia tuczy), ale przecież nie woźnicy; domniemania na jego temat snuje tylko wieśniak z pochodzenia — Stanisław Pigoń.
Godzi się tu dodać, że postacie służby były dla literatury ówczesnej i wcześniejszej niezwykle typowe, że nie da się bez nich wyobrazić sobie literatury już od czasów baroku; zabiegu, jakiego w tej sprawie w Panu Tadeuszu dokonano nie sposób określić inaczej niż jako celowe usunięcie z przedstawianego obrazu świata pewnego jego elementu, który zwyczajowo opisowi podlegał, i którego czytelnik miałby pełne prawo oczekiwać.
Cóż jednak mówić o służbie czy chłopach, którzy pojawiają się na całym obszarze poematu tylko przedmiotowo i nie więcej niż kilkakrotnie (najwięcej uwagi, bo cały wers, skupił na sobie kuchcik, małe, ale bardzo silne chłopię — IX, w. 702) — kiedy przecież i państwo trzymani są przez poetę niezwykle krótko.
Znaczna część bohaterów Pana Tadeusza nie została wyposażona w nazwiska i — by tak powiedzieć — vice versa: znaczna część występujących w poemacie nazwisk nie ma charakteru indywidualizującego bohaterów, ot, choćby owych Mickiewiczów dwiestu z Horbatowicz. Niektóre nazwiska przydane zostały bohaterom przypadkowo: gdyby Rejent nie g e s t a tak bardzo lubił, nigdy by się Bolesta nie nazywał, tak jak żadnego nazwiska nie nosi, powiedzmy, Asesor.
W dążeniu do depersonalizacji swoich bohaterów posunął się Mickiewicz w swoim poemacie poza granice prawdopodobieństwa, czyniąc wiele węzłów fabularnych zupełnie nieprawdopodobnymi. Przyjrzyjmy się oto Zosi, osobie, bez której cala fabula Pana Tadeusza byłaby niemożliwa. Zosia — jak wiele innych postaci poematu — żadnego nazwiska nie nosi i nosić nie może, aby przewidzianą jej rolę wypełnić. Przecież w Soplicowie, gdzie Sędzia za nie nie chciał chybić względu dla urodzenia, takie nazwisko jak Zosi musiałoby ją sytuować w sposób jednoznaczny na górze miejscowej hierarchii, Ale czujemy się, jakbyśmy czytali Toma Jonesa; sama Zosia zachowuje się tak, jakby swojego nazwiska nie znała, postrzega siebie samą jako ubogą sierotę na łasce Sopliców, choć przecie Tadeusz mówi do niej:

W i e s z, iż znaczna część wiosek, które mam posiadać,
Wedle prawa na ciebie powinnaby spadać.
Ci chłopi nie są moi, lecz twoi poddani.
Pan Tadeusz, XII, ww. 489-491 (podkr. J.W.)

Dziesiątki owych niekonsekwencji, którym Pigoń i jego koledzy poświęcili setki stron zafrasowanych komentarzy (bo jakże to tak, żeby w arcydziele coś się nie zgadzało?!?) objaśnić można krócej i bardziej przekonywająco, jeżeli się dostrzeże, że bohaterowie poematu nie są ludźmi, Ale upostaciowanymi rolami i ich osobom zostało przydane przez poetę tyle uwagi, ile należy się nie ludziom, a marionetkom.
Jest to szczególnie wyraźne w opisie zaścianka Dobrzyńskich i występujących tam imionisk Kropiciel powtarza, że chce kropić, Brzytewka woła, aby golić, Konewka chce zalewać etc... Poza skłonności odzwierciedlone przez owe przydomki żadna z marionetek przedstawiających zaściankowych szlachetków nie wyjdzie; jedyne, co ich indywidualizuje, to cechy szczególnie ulubionej broni: każdy z nich jest tylko szablą czy maczugą, rapierem czy garłaczem.
Ale nie tylko postaciom epizodycznym, a także i ważniejszym w hierarchii fabuły poematu Mickiewicz nie poświęcił tyle uwagi, aby zachowania poszczególne czy wymieniane cechy charakteru składały się na obrazy ludzi mających swoje indywidualne biografie, cechy i przyzwyczajenia pozostające ze sobą w jakimś związku: jeżeli jest poecie na przykład wygodnie, aby Tadeusz przebywając w szkołach w Wilnie przez 10 lat nie zajeżdżał na żadne wakacje do domu w Soplicowie, odległym od tego Wilna o parę godzin jazdy końmi, to i ta operacja na biografii głównego bohatera zostanie dokonana.
Kim ów Tadeusz jest i czego się podczas owych 10 lat uczył, tego się nie dowiemy: ten tytułowy bohater poematu odezwać się będzie miał okazję — i to na krótko — raz na trzy-cztery księgi, a nawet znajdujemy ślad, że Mickiewicz jego nieliczne próby zabierania głosu z poematu starał się usuwać (por. VIII, ww. 137, gdzie Podkomorzy ruga Tadeusza za wypowiedzenie jakiejś kwestii na tematy astronomiczne, choć takiej jego wypowiedzi w tekście poematu nie ma). Zachowania Tadeusza zredukowane zostały w poemacie do odruchów erotycznych, też zresztą bladawych, bo końcowy fragment księgi III, w którym bohater idzie na noc do Telimeny, poeta pozostawił ostatecznie w rękopisie, rugując go z tekstu poematu, a niestety Księga XIII jest późniejszym apokryfem.
Gdyby bohaterowi temu dano odzywać się w Soplicowie publicznie, musiałby on wygłaszać przywiezione ze szkół, z miasta, poglądy, dla których miejsca w swoim poemacie Mickiewicz nie przewidywał, co doprowadziło w efekcie do sytuacji, że kazał mu молчатъ i w ten sposób tytułowy bohater przestał być praktycznie w utworze obecny, pozostał papierową sylwetką — Ale za to ład Soplicowa ocalony został przed niebezpieczną inwazją nowego.
Tytułowy bohater jest nie tyle postacią, co u p o s t a c i o w a n i e m — niejednokrotnie zastanawiano się, dlaczego poemat Mickiewicza nosi taki właśnie, nienajlepiej uzasadniony tytuł; najłatwiej można to chyba zrozumieć, jeśli się zauważy, że Tadeusz pojawia się w poemacie jakby wypełniając inwokacyjną modlitwę:
Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną
— i oto dusza Mickiewicza przeniosła się do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych i zajeżdża dwukonną bryką przed ganek, zajeżdża w postaci Tadeusza. Wspominaliśmy o nie dającym się uzasadnić fabularnie okresie dziesięciu lat, podczas których Tadeusz do Soplicowa nigdy nie przyjeżdżał, nawet na wakacje; uściślijmy, że uzasadnienia dla tych lat 10 znaleźć się nie da w planie fabularnym poematu, co nie znaczy, że nie ma go wcale: w roku 1834 mija właśnie 10 lat od czasu wyjazdu Mickiewicza z Litwy i ze starvmi kątami Soplicowa w ekspozycji poematu w istocie wita się nie młody panek powracający ze szkół, a poety.
Mickiewiczowi nie zależy zresztą nie tylko na spójności postaci bohaterów, Ale i fabuły utworu, której nie jest gotów poświęcać żadnej właściwie uwagi; ani opowiadana historia, ani osoby bohaterów nie powinny bowiem — wedle jego planu — przesłaniać tego, co w Panu Tadeuszu naprawdę ważne; wyrazistsza fabula czy występujące osoby mogłyby przecież odwrócić uwagę odbiorcy od tego wszystkiego, co jest swoistą funkcją wychowawczą utworu.
Zwykło się twierdzić, że w Panu Tadeuszu przedstawioną mamy miłość glównego bohatera i Zosi, co jest przesadą graniczącą z fałszem, nawet jeśli stanie się na gruncie pojęć wiktoriańskich. Zwykło się cytować list Mickiewicza z czasów, kiedy Pana Tadeusza zaczynał, gdzie mówi on, że planuje utwór w guście Hermana i Dorothei — trzeba jednak wyraźnie powiedzieć, że problematyka miłości, w stosunku do obyczajów i zainteresowań epoki, w której Pan Tadeusz powstał, a nawet epoki poprzedniej (Goethe mógłby być dziadkiem Mickiewicza; gdyby Werter — wyd. 1776 — nie daj Boże miał z Lottą syna, byłby on od naszego poety o pokolenie starszy) — otóż miłość, o której Mickiewicz tak umiał pisać, została z tego poematu doszczętnie wyrugowana.
Wiąże się to z pełnym podporządkowaniem jednostki obyczajowi i zbiorowości — pozostawiony jej margines wolności to właśnie owa uświadomiona konieczność podporządkowania. Pomysł ożenienia Tadeusza z Zosią należy, jak pamiętamy, do planu pokuty Jacka Soplicy, pokuty bardzo swoistej, której punktem dojścia ma być zdobycie przez syna tego, czego ojcu zdobyć się nie udało. Zwykło się twierdzić, że Jacek Soplica za młodu kochał Ewę Horeszkównę; rodzi się jednak pytanie, czy gdyby jego uczucia miały być nazwane mianem miłości właśnie, byłby on później gotów bez żadnego porozumienia z synem decydować o jego ożenku z osobą, której syn ów — w momencie kiedy Jackowa decyzja o ożenku zapada — nigdy na oczy nie widział!
Wprawdzie na łożu śmierci, w stanie pewnej egzaltacji, mówi Jacek Soplica o swojej dla Ewy miłości:

Jakże mocno musiałem kochać tę niebogę,
Tyle lat! gdziem ja nie był! a dotąd nie mogę
Jej zapomnieć i zawżdy jej postać kochana
Stoi mi przed oczyma jakby malowana!
Pan Tadeusz, X, 668-671

ale jednocześnie wszystko, co o historii swojej miłości mówi, potwierdza raczej zupełnie inne wypowiedziane na tym samym śmiertelnym łożu zdanie:

Bardziej niźli z miłości, może z głupiej pychy
Zabiłem.
Pan Tadeusz, X, ww. 828-829
Miłość nie może się w soplicowskim świecie ładu i porządku pojawić, aby go nie rozsadzić, i to nawet taka, jak v/e wcześniejszym o lat prawie 60 Werterze czy współczesnym naszemu poematowi Onieginie, gdzie społeczny lad nie zostaje naruszony, bo:

я другoму omдaнa
и век ему буду вepna

ale przedstawiony jako zwrócony przeciw słusznym, niezbywalnym prawom ludzkiej jednostki, co jest właściwie jeszcze dla ładu owego gorsze i niebezpieczniejsze, bo poddaje w wątpliwość samą jego istotę; chodzi przecież nie tylko o to, by Tatiana była в e к в e p n a generałowi Kareninowi, czy jak on tam się nazywa — to elementarne po prostu, natomiast o ładzie prawdziwym mówić możemy wtedy tylko, kiedy Tatiana generała k o c h a (), jak Zosia Pana Tadeusza, zgodnie z wolą swoich światłych opiekunów — i właśnie społecznym porządkiem. Pan Tadeusz jest poematem zwróconym przeciw indywidualizmowi, którego to zdania nie kwestionuje nawet Pigoń i przecież właśnie ta jego opcja ideowa powoduje, że nie może tu zostać rozwinięty ani wątek miłosny między Jackiem i Ewą, ani ten o pokolenie późniejszy, między Tadeuszem i Zosią^xxv. Aby fabuła poematu miała sens, czyn Jacka nie może zostać usprawiedliwiony miłością, nie może być dokonany w a f e k c i e; zważmy, że poemat powstaje równocześnie z tłumaczeniem Giaura i zaiste trzeba profesjonalnego mickiewiczologa, aby twierdzić, że wszystko tu się zdarza przypadkiem, a poeta nie zdaje sobie sprawy z tego, co pisze.
Przecież aby różne niezbędne dla mickiewiczologii koncepcje mogły być przeprowadzone i dowiedzione, trzeba napisać wprost: Żadną z jego wielkich kompozycji literackich (najmniej wiemy o formowaniu się „Konrada Wallenroda„) nie powstała jako produkt z góry wytyczonego planu, żadna nie jest owocem kalkulacji, techniczną realizacją zamysłu sprecyzowanego i ustalonego ^xxvi. I oczywiste jest, że dla sformułowania takiego zdania dobrze jest jak najmniej wiedzieć o formowaniu się Konrada Wallenroda. Jeśli by chcieć jednak wiedzieć rzeczy elementarne, to trzeba zinterpretować jakoś fakt, że tłumacz Byrona, pisząc swój poemat n a p r z e m i a n z tłumaczeniem Giaura, tworzy świat, w którym bohaterowie nie tylko żenią się, ale nawet kochają, ściśle według wcześniejszych ustaleń rady familijnej. Rzeczywiście, póki się nie przyjmie, że Mickiewicz pisał w amoku, nie zdając sobie sprawy z tego, co robi, trudno wypisywać o wielkiej miłości Tadeusza i Zosi, twierdzić, że jest to typowa miłość romantyczna a dla oddania jej zarówno w kolejach rozwoju, jak i w naturze wzruszeń chętnie i pokaźnie czerpał poeta tworzywo z dziejów własnego, młodzieńczego serca^xxvii.
Zosi, smarkatej, podobnie jak Tadeuszowi, w zasadzie nie pozwolono się w poemacie odzywać i podobnie jak on otwiera buzię tylko kilka razy, tak gdzieś co 2-3 tysiące wierszy, a i tak wszystkie te nieliczne odezwania znacznie utrudniają mówienie o  miłości z jej strony. Zosia nie bardzo rozumie, co się dokoła niej dzieje:

Ale Zosia ciekawa z głębiny alkowy
Śledziła przez szczelinę tajemne rozmowy;
Słyszała, jak Tadeusz po prostu i śmiało
Opowiedział swą miłość, serce w niej zadrżało,
i widziała tych wielkich dwoje łez w źrenicach.
Choć dojść nie mogła wątku w jego tajemnicach:
Dlaczego ją pokochał? dlaczego porzuca?
Gdzie odjeżdża? przecież ją ten odjazd zasmuca.
Pierwszy raz posłyszała w życiu z ust młodziana
Dziwną i wielką nowość, że była kochana.
Biegła więc, gdzie sial mały domowy ołtarzyk,
Wyjęła zeń obrazek i relikwijarzyk:
Na obrazku tym była święta Genowefa,
A w relikwiji suknia świętego Józefa
Oblubieńca, patrona zaręczonej mlodzi;
I z temi świętościami do pokoju wchodzi.
Pan Tadeusz, X, ww. 314-329

W poemacie nie ma żadnych śladów, aby Zosia kiedykowiek miała w ręku jakąś książkę, wiemy, że ją

kogutki i kurki
Więcej bawiły niźli owe Peterburki
Pan Tadeusz, XII, ww. 524-525

i że nie ma ona żadnych emancypacyjnych planów — ot chodzić około domu, nosić klucze, to wszystko, co mieści się w jej życiowych perspektywach.
Jeżeli by więc mieć ochotę twierdzić, że Mickiewicz tworząc obraz miłości Tadeusza i Zosi w Panu Tadeuszu czerpał z doświadczeń własnego serca, to tylko mając na myśli nie jego młodzieńcze ekscesy z kolejnymi hrabinami i hrabiankami, ale korespondencyjne małżeństwo z Celiną Szymanowską, wymyślone przecież zresztą w końcowej fazie pracy nad poematem, małżeństwo nie mające z miłością nie wspólnego — cytowaliśmy już wszak list poety o trudnościach w przyzwyczajeniu się do n o w e g o m e b l u — i, jak wiadomo, małżeństwo wprost modelowo nieszczęśliwe.
Przyjrzenie się światu przedstawionemu Pana Tadeusza pozwala dostrzec niebywałe wręcz doktrynerstwo autora, widoczne przedtem w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego, później zaś wypełniające całe życie Mickiewicza i poniekąd nawet je zastępujące, bo przecież towianizm był próbą doktrynalnego powołania do istnienia innego niż realny świata, w którym realizowałoby się całe życie jego uczestników.
Doktrynalne uderzenie w miłość, które poeta w Panu Tadeuszu przeprowadza w imię ładu i porządku, ilustrując przekonywająco i pięknie, o ileż jest lepsza miłość Tadeusza i Zosi postanowiona przez radę familijną od czynionych przez Jacka Soplicę prób samodzielnego szukania sobie żony w nie swojej sferze; otóż ten i tak jakże instruktywny obraz wsparty jest przecież jeszcze kompromitacją wszystkiego, co można by wiązać z romansowością, przy pomocy różnych perypetii związanych z postacią Telimeny.
Tu rzecz bardzo charakterystyczna: w całym wielkim świecie Soplicowa, tak bardzo pełnym ludzi, są tylko dwie kobiety — właśnie Zosia i Telimena. Innych istnienia można się poniekąd domyślać, czasem jako zbiorowość są wspominane, ale nigdy indywidualnie — np. Podkomorzy ma jakieś córki, które by mogły być Tadeuszowi swatane, ale nawet Pigoń boleśnie rozkłada ręce, bo nie jest w stanie córek owych się doliczyć, nie mówiąc już o tym, by któraś z nich miała jakieś cechy indywidualne.
W zaścianku Dobrzyńskich żadna kobieta nie ukazuje się nawet w tle, na planie najdalszym. Kiedy w zakończeniu poematu względy kompozycyjne nakazują, aby odbyły się jednocześnie zaręczyny trzech par, Mickiewicz musi trzecią narzeczoną wymyślić ad hoc: staje się nią raz wspomniana wcześniej Wojszczanka, którą poznajemy przelotnie jako rym do macierzanki przy opisie sernicy (IX, ww. 685-686), Ale z imienia i nazwiska Tekla Hreczeszanka da nam się poznać dopiero przechodząc przez scenę jako narzeczona Asesora, gdzie na samym końcu ks. XI-tej poświęcono jej całych 9 wierszy (ww. 664-672). Zaznaczmy, że poza Zosią żadna kobieta nie dostąpiła zaszczytu tańczenia finałowego poloneza — Telimenie się po prostu nie należało, a Wojszczanka to przecież bardziej widmo niż postać.
Drastyczne wyrugowanie kobiet z soplicowskiego świata nie odbyło się przecież przypadkiem i przez nieuwagę, przeciwnie, Mickiewiczowi zależało na wyostrzeniu opozycji Zosia versus Telimena, na wyraźnym wskazaniu, że tertium non datur. Zosia jest wzorcem kobiecym postulowanym przez Mickiewicza, ideałem konserwatywnej, przaśnej kobiecości, wzorcem kandydatki na żonę: myśl jej krąży w takim świata kole, jakie tępymi zakreśla oczy, pomiędzy kurnikiem a ogródkiem, żadne Peterburki jej nie ciekawią, niepytana milczy, pytana — odzywa się po to tylko, aby wyrazić swoje posłuszeństwo najpierw starszym, a później mężowi, któremu pozostawia wszelkie decyzje:

„Jestem kobietą, rządy nie należą do mnie.
Wszakże Pan będziesz mężem; ja do rady młoda.
Co Pan urządzisz, na to całym sercem zgoda.„
Pan Tadeusz, XII, ww. 513-515

Przecież w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego i następnie w Panu Tadeuszu, nie mówiąc już o późniejszych poglądach poety z okresu towianizmu, właśnie podporządkowanie jest ideałem, i to podporządkowanie mężczyzn — w tej sytuacji konieczność pełnego podporządkowania kobiet staje się oczywistością nie podlegającą żadnej dyskusji.
Ograniczając kobiecy świat Soplicowa do dwu tylko osób, Zosi i Telimeny, Mickiewicz stara się grozić, że jeśli kobieta nie zgodzi się być Zosią, nieuchronnie stanie się Telimeną, w której udało się nagromadzić tyle szpetoty tak duszy, jak ciała, żeby pod żadnym względem nie mogła być wobec Zosi konkurencyjna.

Około ust szczególniej widne były piegi.
(... )
Dwóch zębów braknie w ustach, na czole, na skroni
Zmarszczki; tysiące zmarszczków pod brodą się chroni!
Pan Tadeusz, V, ww. 382 i 386-387

Zabawne, do jakiego stopnia wszystkie te szczegóły eliminowane są ze społecznego odbioru Pana Tadeusza, z recepcji poematu. Jeśli uważnie przejrzeć wszystkie po kolei zestawy ilustracji, jakie do poematu przez półtora wieku namalowano, na t żadnej z nich nie znajdziemy ani Zosinych papilotów, ani szczerby w zębach Telimeny, a na dodatek będą one uzupełniane nieistniejącymi w poemacie kobietami^xxviii.
Telimena, o której wszyscy komentatorzy poematu zgodnie mówią, że jest postacią szalenie konwencjonalną, uczyniona została z syntezy dwu różnych konwencji: to romantyczna kochanka, której jednocześnie przydano cechy żony modnej, aby ją w ten sposób bez reszty skompromitować. Mickiewicz przez dobrych 10 lat, od czasu wyjazdu do Kowna i zaprzyjaźnienia się z doktorową Kowalską, bo to przecież i przyjaźń była, a nie tylko romans, obracał się głównie w kobiecym towarzystwie, i właśnie dopiero wtedy, gdy kobiety wtargnęły do jego filomackiego świata, narodził się jako poeta. Bodaj ostatnią z nich była pani Konstancja Łubieńska, jego szalenie głośny romans w Poznańskiem w roku 1831. Pani Konstancja — jak wiadomo — pojechała za poetą do Drezna, porzucając dzieci i męża, chciała się rozwodzić, zasypywała poetę listami jeszcze w Paryżu — podczas gdy on nagle, niemalże z dnia na dzień, swoje zainteresowanie romansami stracił.
Weintraub stawia nawet hipotezę, że dziwaczny ślub Mickiewicza był skutkiem jakiegoś równie dziwacznego przełomu religijnego, który miał i taki aspekt, iż zmusił Mickiewicza do zaprzestania stosunków pozamałżeńskich, w związku z czym w pewnym momencie sprawa ożenku stała się paląca, a osoba kandydatki na żonę była szczegółem drugorzędnym^xxix. Gdyby wywód ten, przez krajowych badaczy pokrywany wstydliwym milczeniem, uznać za słuszny, trzeba by go było doprecyzować: jeśli Weintraub ma rację, to ów religijny przełom — wbrew tradycji mickiewiczologii — nie mógł mieć miejsca w Rzymie w roku 1830, przed romansem z panią Konstancją, co zresztą wydaje się tym prawdopodobniejsze, że ten rzymski przełom religijny, na który dowodów w sensie historycznym i filologicznym nie ma, robi wrażenie dokonanego ex post przez badaczy w celu dodatkowego zaciemnienia ambarasującej dla nich sprawy uchylenia się Mickiewicza od jakiegokolwiek udziału w Powstaniu Listopadowym, przy czym mówienie o przełomie religijnym zastępuje jakiekolwiek badania czy rzeczywiste próby dokonania ustaleń faktycznych; jeszcze przed pół wiekiem Boy złośliwie policzył ile stron temu okresowi poświęcono w kolejnych monografiach, a później nie tylko nie było lepiej, Ale nawet przeciwnie. Szalenie ważna dla uformowania poglądu współczesnych Polaków na Mickiewicza książka Mieczysława Jastruna^xxx ustanawia w tym zakresie rekord niedościgniony: jeden rozdział kończy się nadejściem z Warszawy wiadomości o wybuchu Powstania Listopadowego, a drugi zaczyna od słów Powstanie dogorywało.
Cała ta kwestia wydaje się o tyle istotna, że przerwanie przez poetę ciągu romansów zastanawiająco zbiega się z w czasie z rozpoczęciem dożywotniej impotencji artystycznej, którego to zjawiska właściwie do dziś nikt nie umiał przekonywająco wyjaśnić. Autor niniejszej książki chce zaryzykować obronę hipotezy, że te dwa zjawiska w życiu Mickiewicza są ze sobą mocno powiązane.
Wiktor Weintraub, któremu długoletnie oderwanie od mickiewiczologicznej macierzy dawało odwagę stawiania tez, jakich w Polsce nikt nie ma odwagi formułować, powiada po prostu, że Mickiewicz pisać przestał ze względu na zanik talentu ^xxxi. Chcielibyśmy tezę tę rozwinąć i poszerzyć, polemizując jednocześnie z Weintraubem, gdy zanik talentu — takiego talentu! — przedstawia jako nagły dopust Boży, który się zdarzył, i możemy wprawdzie fakt ten, odnotować, ale nie mamy jak dochodzić przyczyn.
Zgadzając się co do faktu tragicznej śmierci talentu poety w roku 1834, chcemy jednak powiedzieć, że śmierć ta nie nastąpiła samoistnie, Ale było to zabójstwo, nieumyślne wprawdzie, Ale przez samego poetę dokonane. I podobnie jak to, którego dokonał Jacek Soplica, było zabójstwem dokonanym z pychy.
Właśnie z głupiej pychy przeciwstawionej miłości^xxxii— zabija Jacek Soplica — i jakże charakterystyczne, że twórczość Mickiewicza kończy się właśnie wtedy, kiedy tak dla niej istotna niegdyś miłość nie tylko przestaje dla poety istnieć, Ale staje się czymś nie tylko obcym, Ale i wrogim, godnym wyśmiania i napiętnowania, jak to ma miejsce w Panu Tadeuszu — świat, który mu pozostaje, świat Soplicowa, który tak szczegółowo i tylekroć opisywano, okazuje się w istocie nie sielskim polskim dworem, miejscem szczęśliwego bytowania, Ale jakimś klasztorem do hodowli wybranych obyczajów, klasztorem, w którym nie ma miejsca dla kobiet ani dzieci, bo dzieci, nawet w tle najdalszym, w świecie Pana Tadeusza nie ma.
Mickiewicz koncentruje się na sprawach takiej wagi, że zwykłe sprawy ludzkie przestają mu się mieścić w polu widzenia; tyczy to zresztą w równej mierze autora Ksiąg narodu, i pielgrzymstwa polskiego czy Pana Tadeusza, jak męża Celiny Mickiewiczowej. Twórca polskiego romantyzmu wypierając się miłości, wypiera się tego wszystkiego, co stanowi istotę ludzkiego życia, wszystkich tych spraw drobnych i codziennych, nie ujętych w ścisły gorset Obyczaju, Obowiązku, Porządku.
Konrad Wallenrod do ostatniej chwili — jakże po ludzku! — chce to wszystko rzucić

Tam w środku cichej, pasterskiej zagrody,
Na twoim reku, u twojego łona
Zapomnę, że są na świecie narody,
Że jest świat jakiś, będziem żyć dla siebie.
Wróć, powiedz, pozwól!
Konrad Wallenrod, VI, ww. 70-74

Ale w epoce pisania Pana Tadeusza Mickiewicz już się Konrada wypiera, odrzuca nawet cień najmniejszy prywatności, bo ta grozi naruszeniem wyższego porządku. Droga do szaleństwa towianizmu już stoi otworem, choć nikt o tym jeszcze nie wie, jak i nikt, z samym Mickiewiczem włącznie, nie wie jeszcze, że jego droga poetycka dobiegła kresu.
Przyjrzyjmy się takiemu oto porządkowi: Sonety krymskie kończą się zdaniem o nieśmiertelnych pieśniach, z których wieki uplotą ozdobę skroni poety, w dzień odjazdu z Odessy przyrzeka on sobie już nigdy nie zniżać lotu, z kolei pisze Konrada Wallenroda, którego określiliśmy jako literacki zamach stanu, gdzie rezerwuje sobie poniekąd obie główne role: Wieszcza Halbana i Wielkiego Mistrza. Po okresie pewnego zagubienia i pustki spowodowanej komplikacjami wynikającymi ze znalezienia się w Europie Zachodniej, kiedy iść dalej drogą Konrada Wallenroda nie można było, a lotu nie chciało się nadal zniżać, przychodzi, w przedstawionych przez nas okolicznościach, do napisania Wielkiej Improwizacji i Widzenia Księdza Piotra, do otwartego już — w przeciwieństwie do koncepcji z Wallenroda — wzięcia sprawy Ojczyzny w swoje ręce i wreszcie — do napisania Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego, tekstu aspirującego wprost do roli narodowej Ewangelii.
Na tej drodze, po napisaniu Ksiąg, zostaje już tylko jeden krok do zrobienia: można jeszcze napisać księgę Genezis^xxxiii, i wypełniając tę możliwość pisze Mickiewicz Pana Tadeusza. I to jest koniec.


1 A J. Czeczot, Świteź [w:] S. Świrko, Z kręgu filomackiego preromantyzmu, Warszawa 1972, str. 179.

2 Komentarze S. Pigonia — jeśli nie podano inaczej — z wydania Pana Tadeusza w Bibliotece Narodowej.

3 Por. J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, Warszawa 1957, t. 2, str. 286.

4 S. Pigoń, op. cit., str. 415. N.b. nazwisko „Płut” zmyślone jest nie „prawdopodobnie”, Ale na pewno. Choć Mickiewicz pisze, że major jest zruszczonym Polakiem, a poprzednio nazywał się „Płutowicz”, przecież nazwisko to wzięło się stąd, że po rosyjsku плут to po prostu oszust.

5 Ustalenie Pigonia; por. jego przypis do Pana Tadeusza, op. cit.

6 Miejsce tu na zabawny a pouczający przypis: podczas pracy nad tą książką opowiedziałem historię o zmyślonym kawiarnym obyczaju nadniemeńskim jednemu z przyjaciół; ten hamując mnie w reinterpretacyjnym rozpędzie zaręczył, że obyczaj taki jednak istniał, i że na pewno pisze o nim Bystroń. Przyjaciel miał rację — profesor Bystroń opisuje ten litewski obyczaj, powołując się, jako na źródło, na Pana Tadeusza. No comments.

7 T. XV, 126. Kiedy do tego przyszłego wydania wreszcie po dziesięciu latach doszło w roku 1844, tekst Epilogu akurat się — wedle ustaleń mickiewiczologów — zapodział.

8 Zdania i uwagi z dzieł Jakuba Bema, Aniota Slązaka (Angélus Silesius) i Sę-Martena. T. I, 275.

9 Por. Julian Przyboś, Czytając Mickiewicza, Warszawa 1950.

10 Por. Zygmunt Szweykowski, Pan Tadeusz — poemat humorystyczny, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Filologicznej, R. 12 (1949) i odbitka.

11 Por. Jan Nepomucen Miller — Mickiewicz w świetle niepodległości, „Wiadomości Literackie” 1925, nr 3, Zaraza w Grenadzie, Warszawa 1926, Na gruzach Grenady, Warszawa 1933.

12 Por. Tadeusz Boy-Żeleński, Brązownicy, Warszawa 1930.

13 Por. Stefan Żółkiewski, Spór o Mickiewicza, Wrocław 1952.

14 Por. Wacław Kubacki, Arcydramat Mickiewicza, Warszawa 1951, Żeglarz i pielgrzym, Warszawa 1954 etc.

15 Por. Wiktor Weintraub, Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Warszawa, 1982, str. 313.

16 Por. Kazimierz Wyka, Pan Tadeusz, Warszawa, 1964, t. II Studia o tekście str. 127, 241 oraz passim 122-164 i 228-256.

17 Por. J. Kleiner, Mickiewicz , t. 2, Dzieje Konrada, Lublin 1948, oraz przypisy Pigonia do Pana Tadeusza w wyd. Biblioteki Narodowej.
18 Podstawowym źródłem w tej sprawie jest Pamiętnik Franciszka Mickiewicza, brata poety, spisany na starość i w intencji ewidentnie hagiograficznej, wydany we Lwowie w roku 1923. Pigoń wprawdzie uczciwie mówi, ze Franciszek w swoim pamiętniku w zasadzie wyłącznie kłamie, ale powiedziawszy to, cytuje go następnie jak gdyby nigdy nic.

19 Archiwum akt dawnych w Wilnie. Nr 12826, r. 1791, 10.IX. k. 586. Obdukcja w sprawie Haciskiego z Mickiewiczem. Tu cyt. za: Maria Czapska, Szkice Mickiewiczowskie, Londyn 1963, str. 31

20 Por. Alicja Bajdor, Halina Natuniewicz, „Pan Tadeusz” w ilustracjach, Gdańsk 1984; Małgorzata Komza, Mickiewicz ilustrowany, Wrocław 1987. Z przytoczonych monografii jednoznacznie wynika, ze mimo dziesiątków przedstawień Zosi przez ilustratorów najrozmaitszych szkół nikt nie próbował rysować jej tak, jak ją Mickiewicz opisał.

21 Szerzej na ten temat mówił Mickiewicz w odczycie O duchu narodowym, wygłoszonym w Paryżu w listopadzie 1832. Por. T. VI, 63-71.

22 Por. S. Breyer, Spór Horeszków z Soplicami. Studium z dziedziny problematyki prawnej „Pana Tadeusza„, Warszawa, 1955. Niestety praca ta, powstała w epoce stalinowskiej, znacznie więcej zawiera w sobie szalonej publicystyki, jaką się illo tempore uprawiało, niż zapowiadanych przez tytuł analiz prawnych.

23 podkr. J.W.

24 Pan Tadeusz, II, 585-6 i dalej, do 675.

25 Zwraca uwagę, że Mickiewicz tak wyraźnie porzuca tu konwencje epoki — wycofuje się tak głęboko w przeszłość, jakby pisał Pana Tadeusza nie 10 lat po Marii Malczewskiego, ale Bóg wie ile wcześniej. A cytat z Marii (w. 938) pojawia się jako w. 35 nie przeznaczanego do druku Epilogu Pana Tadeusza.

26 S. Pigoń, wstęp do Pana Tadeusza w Bibliotece Narodowej, str, XXIV.

27 Ibidem, str. XXX.

28 Por. Komza, op. cit., Bajdor i Natuniewicz, op. cit.

29 Por. Wiktor Weintraub, Dlaczego Mickiewicz przestał pisać ?[w:] Mickiewicz żywy, red. H. Naglerowa, Londyn 1955, str. 71.

30 Wydana w roku 1949 książka Mickiewicz, wznawiana później kilkunastokrotnie, książka, na której chowały się dwa już pokolenia polskich inteligentów, może stanowić wzorcowy wręcz przykład biografistyki stalinowskiej w jej „oświeconej„ wersji. Nie ma takich przemilczeń, przeinaczeń, manipulacji faktami, od których by się Jastrun powstrzymał, jeśli są mu one potrzebne do przykrojenia takiego Mickiewicza, jaki był wówczas potrzebny.

31 Por. Weitraub, op. cit., str. 70-81.

32 Por. Pan Tadeusz, X, 828.

33 Sam poeta pod koniec życia porównał Pana Tadeusza do Psalmów Dawida — w rozmowie z W. Baworowskim w roku 1853. Por. W. Baworowski, Odwiedziny u Mickiewicza, „Nowiny„, Lwów 1856, nr 41 i nast., tu cyt za: M. Dernałowicz, Adam Mickiewicz, Warszawa 1985, str. 328.

Wielka Improwizacja— ów szczyt polskiej poezji romantycznej — jest zarazem w następnej scenie określona mianem wielkiej choroby¹, czyli ataku padaczki (w używanej do dzisiaj terminologii medycznej atak drgawkowy epilepsji nazywa się grand mal), a w innym znowu porządku Mickiewiczowskiego utworu uznana zostaje za emanację złego ducha, którego z Konrada wypędzić należy przy pomocy egzorcyzmów.

Pytanie, które tutaj trzeba postawić, jest takie: czy na podstawie analizy tekstu Wielkiej Improwizacji i analizy postaci Konrada, tak jak został on w III części Dziadów przedstawiony, dałoby się dowieść, że właśnie ten bohater jest — jak chce interpretacyjna tradycja — porte-parole autora.

Nadające ton całej improwizacji pytanie, jakie Konrad stawia sobie już w pierwszym zdaniu, ba, w pierwszym wersie, owo słynne „czym śpiewak dla ludzi?”, w całej twórczości Adama Mickiewicza, wcześniejszej i późniejszej, uzyskiwało jasną i jednoznaczną odpowiedź²², której nikt nigdy nie próbował kwestionować: Mickiewicz był i zawsze chciał być „śpiewakiem dla ludzi”. Nigdy nie pisał ani nie planował utworów, które miałyby być niezrozumiałe dla współczesnych i oczekiwać na przyszłe odkrycie przez „późnego wnuka”.
Więcej: Mickiewicz nie należał do tych poetów, którzy piszą głównie dla siebie, bardziej samym pisaniem niż wydawaniem swoich utworów się interesując. Wśród utworów wydanych z rękopisów po śmierci poety zdecydowaną większość stanowią rzeczy mniej udane czy przynajmniej bagatelne, może przydatne dla badaczy, ale nie wchodzące na ogół do kanonu polskiej poezji; z wierszy pięknych i ważnych nie ogłosił poeta tylko powstałych w 1839 roku liryków lozańskich i epilogu Pana Tadeusza, w rękopisie pozostały także wszystkie bajki, z wyjątkiem Chłopa i żmiji.

„Taki wieszcz, jaki słuchacz.” Było ambicją Mickiewicza, i za młodzieńczych, wileńskich czasów, i kiedy pisał Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, i kiedy tworzył Pana Tadeusza — właśnie bycie „śpiewakiem dla ludzi”, pisanie wierszy, które by się wtapiały w narodową kulturę, mieszały z „wieścią gminną”, przeplatały z nią — i dlatego przecież tyle razy fałszywie teksty swoje jako takie właśnie ludowe pieśni czy podania przedstawiał — i aby stały się na koniec jej częścią, „zbłądziły pod strzechy” i były już na zawsze od kultury polskiej nieoddzielne.

Życzenia te spełniły się w stopniu zadziwiającym, łącznie z figuralnym wręcz powtórzeniem sytuacji z bazyliańskiej celi w roku 1968, kiedy aresztowano dziesiątki młodych ludzi, przeważnie, podobnie jak bohaterowie III części Dziadów, nie całkiem rozumiejących, co się z nimi dzieje — w efekcie protestów przeciw zdjęciu sztuki z narodowej sceny; jeżeli jednak wszystko to tu wspominamy, to dlatego przecież, by jasno powiedzieć, że w ten sposób nie wpisały się — i nie mogły wpisać! — w polskie życie treści Wielkiej Improwizacji Konrada, są to bowiem treści sprzeczne.
Jeśli bowiem Konrad jest figurą, mającą samego Mickiewicza przedstawiać, to jest to zarazem najgłębszy akt samokrytyki, potępienia i odrzucenia własnej pychy, tej, która oderwała Mic­kiewicza od narodowej sprawy, narodowych dążeń, powszechnego sposobu myślenia w latach 1829-1831. Pychy, która zresztą praktycznie w twórczości Mickiewicza nie zaowocowała, bo są to lata jego milczenia, kiedy poza wierszem Do Matki Polki nie zabiera głosu de publicis.

W okresie tym powstaje w ogóle tylko kilka wierszy; poza trzema o charakterze sztambuchowym to: Arcymistrz, Mędrcy, Rozmowa wieczorna, Rozum i wiara — a więc utwory, które przywykło się interpretować jako lirykę religijną Mickiewicza. Jest to jednak religijność swoistego rodzaju, zasadzająca się na nie skrępowanej niczym pysze, na przeciwstawieniu siebie ludziom i porównywaniu wyłącznie z Bogiem, jako jedynym godnym punktem odniesienia.

Poeta demonstruje tu dokładnie odwrotny stosunek do świata od tego, jaki znamy z Romantyczności: gdy tam przeciwstawiał się mędrcowi w imię zbiorowości, gdy nie tyle negował jego prawdy z jakiegoś obiektywnego punktu widzenia, ile zarzucał im swoistą niefunkcjonalność, nazywając je „prawdami martwymi”, teraz pisząc o mędrcach odrzuca ich mądrość w imię wiary jednostkowej, niesprawdzalnej, i — co szczególnie istotne — niesprawdzalnej także społecznie. Przeciwnie: sankcja społeczna jest wprawdzie po stronie owych mędrców, ale zostaje wyśmiana i odrzucona:
I wziąwszy z sobą ślepych uczniów tłumy [Mędrcy, w. 10]
Oto zbiorowość, która w wileńsko-kowieńskich Dziadach miała moc wydawania wyroków ostatecznych, która w Romantyczności była gwarantem „prawdy żywej”, która w swej pamięci przechowywała wszystko, co wartościowe — teraz staje się ślepym tłumem.
Wtedy, przed paroma laty, za czasów wileńskiej młodości, Mickiewiczowi „nektar żywota” natenczas tylko wydawał się słodki, kiedy „z innymi dzielony”, teraz pisze z wyższością:

Przejrzałem niskie ludzkości obszary
[Rozum i wiara, w. 10]

Ludzie, i to wszyscy bez wyboru, okazują się rodzajem istot niższych, w najlepszym wypadku porównywalnych do dzieci:

Gdy mię spokojnym zowią dzieci świata,
Burzliwą duszę kryję przed ich okiem,
I obojętna duma, jak mgły szata,
Wnętrzne pioruny pozłaca obłokiem;
I tylko w nocy — cicho — na Twe łono
Wylewam duszę, we łzy roztopioną.
[Rozmowa wieczorna, w. 38 — 43]

Trudno mówić w tym miejscu o samotności, bo nie ma tu tęsknoty za ludźmi, jest tylko „obojętna duma”, przekonanie, że równym partnerem może być tylko Bóg, i to — dodajmy, że raczej nie chodzi tu o Chrystusa;

Spojrzyj na mistrza i cierp, boży synu,
Nieznany albo wzgardzony od gminu
[Arcymistrz, w. 23 — 24]

bowiem ludzki wymiar boskości jest tu niejako zarezerwowany dla samego poety, to on przecież zostaje nazwany bożym synem.
Zastanawiające, o ile dalej idzie tu Mickiewicz od uważanego za dumnego i zapatrzonego w siebie Słowackiego, który, nawet najbardziej samotny, „sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem, rozkoszy próżen i dosytu”, z tą swoją jednakową dla wszystkich twarzą — „ciszą błękitu”, pamięta jednak, że

Na tęczę blasków, którą tak ogromnie Anieli twoi w niebie rozpostarli,
Nowi gdzieś ludzie w sto lat będą po mnie Patrzący — marli.³

Słowacki czuje się jednym z nich, z ludzi, i nawet jeżeli mówi:

Kto drugi tak bez świata oklasków się zgodzi
Iść... taką obojętność jak ja mieć dla świata?⁴

wie jednocześnie, że ową „maleńką drużbę” zostawia, że znalazł tych, którzy pokochać mogli „serce jego dumne”, że „siła fatalna”, która po nim zostanie, pracować będzie dla dobra innych.
Krasiński, właściwie jedyny pośród naszych wieszczów poeta religijny, borykając się z tym samym problemem niezrozumienia, widzi go dokładnie odwrotnie:

Ach, w moim sercu są niebiańskie dźwięki,
Lecz nim ust dojdą, łamią się na dwoje;
Ludzie usłyszą tylko twarde szczęki Ja dniem i nocą słyszę serce moje.⁵⁵
Bardzo to dziwne: takie diametralne odwrócenie systemu wartości. Mickiewicz sam sobie tłumaczy to następująco:
Panie! mą pychę duch pokory wzniecił;
Choć górnie błyszczę na niebios błękicie,
Panie! jam blaskiem nie swoim zaświecił,
Mój blask jest słabe twych ogniów odbicie!
[Rozum i wiara, w. 9-12]

Bardzo to szczególny rodzaj pokory, niemniej jednak zakonotować sobie należy różnicę w tej sprawie pomiędzy wypowiedziami samego Mickiewicza i Konrada z Wielkiej Improwizacji — ludźmi gardzą wprawdzie obaj, jednak pokora samego poety wyraża się w tym, że uważa on Boga za istotę jednak nieco od siebie wyższą, rezerwując sobie skromnie tytuł syna bożego, gdy Konrad ma się za co najmniej równego Bogu, a momentami nawet wyraźnie wyższego.
Konrad to postać niezwykła, rodząca się na scenie, bohater, mówiąc słowami wiedźmy z Makbeta, „nie zrodzon z kobiety”, ktoś, kto stworzył się sam. Sam sobie już nie tylko „sterem, żeglarzem, okrętem” — ale i stwórcą. Zwykło się przyjmować, że przedzierzgnięcie się Gustawa w Konrada jest figurą uspołecznienia bohatera:

Kochanek przez sen tylko widzianych mamideł,
Nie cierpiąc rzeczy ziemskich nudnego obrotu,
Gardzący istotami powszedniej natury,
[Dziady, część IV, w. 160—162]

zmienia się w bohatera, który może o sobie powiedzieć:

Ja i ojczyzna to jedno.
[Dziady; część III, scena 2, w. 259]

Z równym jednakże, a może nawet większym, powodzeniem dowodzić można tezy diametralnie przeciwnej.
Senator Nowosilcow zamknąć kazał Gustawa do więzienia i jako żywo trudno by było bronić poglądu, iż uczynił to, aby ukarać go za nieszczęśliwe kochanie się w pannie, która wolała innego. Teza, jakoby represje Nowosilcowa były kompletnie nieuzasadnione, a dobór więźniów przypadkowy, jakkolwiek ostentacyjnie fałszywa, jest w III części Dziadów przez Mickiewicza stawiana, tyle że obok tez zupełnie innych i znacznie prawdy bliższych, przeto też nikt nie traktował jej na serio i nie na niej też opiera się fundament interpretacji III części Dziadów⁶⁶, widzącej w Konradzie bohatera narodowego, który aktem woli porzuca prywatne sprawy, aby w całości oddać się społeczeństwu..Gustaw, zanim się w Konrada przeistoczy, jest jednym z więźniów, umieszczonych

w Wilnie przy ulicy Ostrobramskiej, w klasztorze ks. ks. Bazylianów, przerobionym na więzienie stanu.
[Dziady, część III, didascalium wstępne].

Ten więzień stanu jest jednym z młodych ludzi, o których politycznej aktywności na podstawie ich własnych wypowiedzi nie sposób mówić konkretami — z szeregu jednak napomknięć jednoznacznie wynika antycarskie, niepodległościowe nastawienie oraz zorganizowany charakter grupy. To wszystko wiadomości wynikające z tekstu, a nie naszej wiedzy o Filomatach i Filaretach.
Kiedy Gustaw zmienia się w Konrada, nie powoduje to żadnego jego „uspołecznienia” — przeciwnie: Konrad w sposób wyraźny odstaje od więziennej społeczności, nie jest jednym z grupy, ale kimś oddzielnym, odmiennym, nie biorącym w ogóle udziału w rozmowie, gotowym wtrącić się do niej raz tylko, i to po to, aby kolegów skarcić, może i słusznie — ale nie w tym rzecz. Istotne jest przyjęcie przez niego roli, która karcić — równych sobie, wydawałoby się — pozwala, która jest oznaką nie tylko odmienności, ale i poczucia wyższości.

Konrad czuje się lepszy, inny i zachowuje pogardliwie także w stosunku do Kaprala (notabene pierwowzór tego kaprala, pilnujący Filaretów w bazyliańskich celach, miał stopień kapitana, co wskazuje, że to pomniejszanie innych jest nie tylko charakterystyczne dla Konrada, ale w jakiś sposób jest i zajęciem samego Mickiewicza, gdy wileńskie więzienie przypomina). Kiedy Kapral, nawiązując do owego skarcenia przez Konrada jednego ze współwięźniów za śpiewanie piosenki, którą można uznać za „bluźniącą imieniu Maryi”, opowiada, przecież Konradowi właśnie, stosowną historię z czasów swojej wojaczki, ten nie słucha, nie odpowiada, po prostu zachowuje się w sposób jednoznacznie lekceważący. Biorący dawniej udział w społecznych działaniach Gustaw staje się nagle kim innym — samotnym, dumnym, destrukcyjnym indywidualistą.

Główny bohater III części Dziadów nie tylko imię odziedziczył po swoim wielkim poprzedniku — Konradzie Wallenrodzie: przecież on się w bazyliańskiej celi zachowuje niemal zupełnie tak samo wobec kolegów, jak Wielki Mistrz na uczcie wobec swoich komturów. Nie można lekceważyć faktu, że III część Dziadów jest następnym w kolejności po Konradzie Wallenrodzie utworem, jaki Mickiewicz napisał. I że wielka dziwność postaci Konrada bierze się między innymi stąd, że jest on próbą stworzenia poprawionej wersji Wallenroda, z którym poeta musi się po Powstaniu Listopadowym rozstać — i nie może.

Istotą działań kręgu młodych ludzi, którzy jesienią 1823 roku znaleźli się w bazyliańskich celach, była praca organiczna, twórcze działanie społeczne; przemieniony w Konrada dawny członek tego kręgu gotów jest tylko do destrukcji — kiedy pierwszy raz odzywa się w celi, to po to, aby zaśpiewać pieśń zemsty, będącą przecież deklaracją i słabości, i pustki.

Pieśń ma była już w grobie, już chłodna, —
Krew poczuła — spod ziemi wygląda —
I jak upiór powstaje krwi głodna:
I krwi żąda, krwi żąda, krwi żąda.
Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga,
Z Bogiem i choćby mimo Boga.
I pieśń mówi: ja pójdę wieczorem,
Naprzód brąci rodaków gryźć muszę,
Komu tylko zapuszczę kły w duszę,
Ten jak ja musi zostać upiorem.
Tak! zemsta, zemsta, etc. etc.
[Dziady, część III, scena 1, w. 463-473; podkr. — J. W.]

Widać to bardzo wyraźnie, kiedy zechce się pieśń Konrada przeczytać na tle poprzedzającej ją bezpośrednio piosenki Kołakowskiego Nie dbam, jaka spadnie kara. Otóż w piosence tej wszystko jeżeli nie obraca się na dobre i patriotyczne (zarówno prokreacja jak uprawa ogródka stają się tu działalnością antycarską), to przynajmniej pozwala zachować nadzieję na taki obrót sprawy, nadzieję dostępną dla każdego, bo w każdej sytuacji i na każdym polu działając można pragnąć zatrudnienia swoje obrócić na pospólny pożytek.
Piosenka jest żartobliwa, oferuje przecież nawet patriotyczno-antycarską interpretację aktu prokreacji — ale niewątpliwie rodzi się ona z ducha tych młodych spiskowców, którzy są bohaterami III części Dziadów, gdy przeciwstawiający im swoją krwawą, wypalającą, wyjaławiającą zemstę Konrad ma przed sobą pustkę, tę beznadziejność, która podyktowała Mickiewiczowi wiersz Do Matki Polki.

Następująca po pieśni zemsty tzw. Mała Improwizacja, w której Konrad wznosi się „nad plemieniem człowieczym” (w. 487) i „z góry na ludy spoziera” (w. 491), jest wyrazem radykalnej krytyki wszelkiego zbiorowego, społecznego działania, które nie sposób widzieć inaczej, niż jako nie mające żadnego istotnego znaczenia, skoro i tak przyszłość przebiegać będzie wedle porządku, jaki z dawna zapisany został w „księdze sybillińskiej przyszłych losów świata” (w. 492).
Jeśli więc odczytać wypowiedzi Konrada takimi, jakie zostały w III części Dziadów zapisane, a nie tak, jak się je tradycyjnie odczytywać zwykło, uderza podobieństwo jego stanowiska wobec świata i bliźnich do tego, jakie zajmował Adam Mickiewicz przed Powstaniem Listopadowym i w trakcie jego trwania. Wydaje się więc, że aby trafnie odczytać III część Dziadów, trzeba sobie zdawać sprawę z walki wewnętrznej, jaką toczył ze sobą Mickiewicz w Dreźnie właśnie na tle tych ocen i poglądów: przecież z jednej strony rozwój wypadków przyznawał rację jego kassandrycznym przepowiedniom, a jednocześnie przeciw racji takiej można by zwrócić własne jego słowa:

Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!

A właśnie takim cudem był narodowy zryw, który, co charakterystyczne, mieli okazję oglądać niemal wszyscy współcześni Mickiewiczowi młodzi polscy poeci, którzy z różnych stron przybywali, aby w Powstaniu uczestniczyć. I jeżeli „urodzony w niewoli, okuty w powiciu” miał Adam Mickiewicz w życiu swoim tylko jedną wiosnę, kiedy mógł oglądać

rodaków mundury noszących,
Zbrojnych, wolnych i polskim językiem mówiących

to przecież dlatego tylko, że wiosną 1831 roku udał się z Rzymu do Genewy, a następnie do Paryża.

III część Dziadów musi być odczytywana jako świadectwo kłopotów poety z oceną Powstania Listopadowego, a zarazem i z samooceną, której wznoszenie się i opadanie utwór ten wspaniale odbija.
To właśnie zakłócenia samooceny powodują, że Konrad jednocześnie wyraża myśli, uczucia i poglądy poety (przecież tradycyjna interpretacja tej postaci nie wzięła się z niczego) i jest najostateczniej potępiony, a jego słowa przedstawiane są już to jako przejaw choroby, już to głos szatana.
Nie sposób z równą powagą potraktować wszystkiego, co Konrad w Wielkiej Improwizacji mówi, bo mówi rzeczy sprzeczne; tradycyjnie daje się wiarę tym jego wypowiedziom, w których deklaruje on swoje umiłowanie ojczyzny i ludzkości, lekceważąc akcenty pogardy w stosunku do bliźnich, a w każdym razie nie przyznając im takiego samego stopnia ważności jak deklaracjom w rodzaju

Ja i ojczyzna to jedno

i nie przywiązując wagi do co najmniej dwuznacznych wypowiedzi deklaracjom tym towarzyszących, jak:

Ciałem połknąłem jej duszę.

Jest sprawą niezwykłej wagi dostrzeżenie, że owo słynne Konradowe cierpienie i kochanie za miliony jest jednocześnie owych milionów odarciem z podmiotowości, połknięciem ich duszy, że subtelny poeta jest jednocześnie kanibalem straszniejszym od najbardziej krwiożerczych smoków czy potworów. Połykać duszę! Jezus Maria!
Dla Konrada, który poszukuje rozwiązania totalnego, nie istnieją poszczególni ludzie, nie liczy się istniejący świat:

Ale ta miłość moja na świecie,
Ta miłość nie na jednym spoczęła człowieku
Jak owad na róży kwiecie:
Nie na jednej rodzinie, nie na jednym wieku.
Ja kocham cały naród!
[Dziady, część III, scena 2, w. 105 — 109]

Przeciwstawienie miłości, która spoczęła na jednym człowieku — ukochaniu całego narodu to przecież najgroźniejsze, co się tylko może wydarzyć: to prosta droga do powołania Ministerstwa Miłości, którego niewątpliwie należy się spodziewać w świecie, w którym już nie chodzi o captived, ale swallowed mind.

strzeż się jednak dumy niepotrzebnej
oglądaj w lustrze swą błazeńską twarz
powtarzaj: zostałem powołany — czyż nie było lepszych
strzeż się oschłości serca
kochaj źródło zaranne
ptaka o nieznanym imieniu
dąb zimowy światło na murze splendor nieba

Konrad nie ustrzegł się ani dumy niepotrzebnej, ani oschłości serca, a świata, tego właśnie z drzewami, ptakami, światłem na murze — w ogóle nie zauważył. I jeżeli my dzisiaj myślimy o tym wszystkim słowami Herberta, nie znaczy to, aby zagadnienie, o którym mówimy, nie było przedmiotem namysłu w czasach, kiedy Mickiewicz Wielką Improwizację pisał.
Gotując się na śmierć, Kordian — który też się nad ludzi wywyższał — odczuwa jednak z tym światem zwykły, ludzki związek:

O! gdybym wiedział, że tak bez powrotu
Ziemię żegnałem; przed chwilą odlotu
Patrzałbym na świat innymi oczyma,
Dłużej! ciekawiej, a może ze łzami...
Bo tam pomiędzy ogrodu kwiatami
Jest pewnie piękny kwiat... a ja go nie znam.
Może dźwięk jaki nowy struna daje...
A jam nie słyszał...⁷

Ów związek ze światem w jego normalnym, ludzkim wymiarze, którego nie ma na lekarstwo w III części Dziadów, jest przecież przysłowiowo charakterystyczny dla innych dzieł Mickiewicza, i to nie tylko Pana Tadeusza, ale i Konrada Wallenroda, a jeśli tutaj nie z niego nie zostało, to dlatego właśnie, że ten narodowy dramat jest w istocie swojej przejawem zerwania przez Mickiewicza społecznych związków i dopiero pierwszym krokiem w kierunku ponownego ich nawiązania.
Ten krok zrobi Mickiewicz już w III części Dziadów, ale nie tylko nie będzie to krok Konrada, ale krok przeciw Konradowi. Porównajmy:

Daj mi rząd dusz! Tak gardzę tą martwą budową,
Którą gmin światem zowie i przywykł ją chwalić,
Żem nie próbował nawet, czyli moje słowo
Nie mogło by jej wnet zwalić.
[Dziady, część III, scena 2, w. 170-174]

i:

Ruskiej stolicy jakież są początki?
Skąd się zachciało słowiańskim tysiącom
Leźć w te ostatnie swoich dzierżaw kątki
Wydarte świeżo morzu i Czuchońcom? [...]
Nie chcieli ludzie; błotne okolice
Car upodobał i stawić rozkazał,
Nie miasto ludziom, lecz sobie stolicę:
Car tu wszechmocność woli swej pokazał. —
Wgłąb ciekłych piasków i błotnych zatopów
Rozkazał wpędzić sto tysięcy palów
I wdeptać ciała stu tysięcy chłopów.
[Dziady, część III, Ustęp, Petersburg, w. 13-16 i 21-27]

Właściwie trzeba by tu zacytować jeszcze cały Przegląd wojska i Pomnik Piotra Wielkiego — teksty o odebraniu jednostce podmiotowości, teksty będące hymnem na cześć kultury.
Dla Konrada kultura jako zjawisko godna jest tylko pogardy:

Depcę was, wszyscy poeci,
Wszyscy mędrce i proroki,
Których wielbił świat szeroki.
[Dziady, część III, scena 2, w. 69-71]
Choć sam Konrad jest twórcą (przynajmniej za takiego się uważa), bynajmniej nie aspiruje do znalezienia dla siebie miejsca wewnątrz kultury, nie potrzebuje się w niej sprawdzić ani nawet przejrzeć:
Wam, pieśni, ludzkie oczy, uszy niepotrzebne [...]
Sam śpiewam, słyszę me śpiewy [..•]
Kiedy śpiewam w sobie,
Śpiewam samemu sobie [».]
Kocham was, me dzieci wieszcze!
[Dziady, część III, scena 2, w. 21, 40, 81-82 i 64]

W rozumieniu autora Ustępu kultura jest wartością najwyższą
ijest ona zawsze działaniem zbiorowym, długim i mozolnym, a właśnie zbiorowe jej tworzenie, powszechny w nim udział, jest gwarancją jej wartości przeciwstawionych uroszczeniom samowładztwa carskiego uosabianego najpełniej przez Piotra I, knutowładnego twórcę Imperium, który jak nikt inny miał prawo o sobie powiedzieć l’Etat c’est moi, co przecież w wolnym przekładzie na polski mogłoby brzmieć
Ja i ojczyzna to jedno
[Dziady, część III, scena 2, w. 259]

Dysputa pomiędzy Gustawem a Księdzem w IV części Dziadów jest nie tyle dyskusją dwu różnych osób, co dyskusją wewnętrzną autora, którego wcześniej sformułowane myśli i argumenty przydzielane są raz jednej, a raz drugiej stronie. Sytuacja ta przypomina się podczas rozmowy Konrada z milczącym Bogiem, rozmowy, w której Konrad aspiruje do równorzędnego z Bogiem stanowiska, aby na koniec bluźnierczo porównać go do car a. Przecież dzieje się tak dlatego, że pycha, pozwalająca mu się z Bogiem zestawiać, widzieć go na obraz i podobieństwo swoje, podstawia mu w kulminacyjnym momencie Wielkiej Improwizacji — lustro.

Owo finałowe porównanie Boga z carem zwykło się odczytywać jako szczyt bluźnierstwa, lekceważąc ciężar bluźnierstw, jakie Konrad wygłasza wcześniej, a przecież w istocie cała jego przemowa do Boga jest jednym wielkim bluźnierstwem. Trafnie ujmuje to w swojej monografii Maria Dernałowicz: „Cóż za pogarda dla ludzi! Pragnienie despotyzmu największego, najbardziej zuchwałego, jakie można sobie wyobrazić, absolutnej władzy nad duszami ludzkimi. Konrad się myli, sądząc, że Bóg tak włada. Bóg właśnie pozostawił całkowitą wolność ludziom.”⁸
Mickiewicz jest w chwili pisania III części Dziadów świadomy, iż największą nawet pychę może wzniecić duch pokory, cytowaliśmy stosowny fragment powstałego w tym samym czasie wiersza Rozum i wiara; z pychą Konrada też jest tak, że niezależnie od tego, dokąd mogła go ona doprowadzić, nie oznacza to, iż u jej źródeł tkwiło samo zło. Niewątpliwie grzechem Konrada jest jego oderwanie się od ziemi, od zwykłego ludzkiego świata i zastąpienie go abstrakcją, a właśnie o imperatywie związku człowieka ze światem są Dziady. Na ten grzech Konrada zwraca uwagę reprezentujący zbiorowe doświadczenie Kapral:

Słyszałem, co on śpiewał, ja słów nie pojąłem,
Lecz było coś u niego w oczach i nad czołem.
Wierz mi, że z tym człowiekiem niedobrze się dzieje —
Byłem ja w legijonach, nim wzięto w rekruty;
Brałem szturmem fortece, klasztory, reduty;
Więcej dusz wychodzących z ciała ja widziałem,
Niźli Waćpan przeczytał książek w życiu całem.
A to jest rzecz niemała widzieć, jak człek kona.
[Dziady, część III, scena 3, w. 26-33]

I to właśnie — czy to „rzecz niemała”, czy drobiazg wobec ważności jakichś celów czy idei — jest sprawą fundamentalną. Konrad jest przecie — na gruncie polskiej literatury — protoplastą zaludniających ją potem tylokrotnie postaci rewolucjonistów. Zauważyła to Maria Dernałowicz: „Argumenty przeciw Bogu, jakie wysuwa Konrad, są w gruncie rzeczy typowymi ar­gumentant racjonalisty (niemożność pogodzenia faktu niewinnego cierpienia z ideą sprawiedliwości), a jego żądanie, by przejąć rząd nad duszami, rząd nad światem, ma swoje korzenie w owym wielkim nurcie historii, który doprowadził do Wielkiej Rewolucji”⁹⁹. My, w końcu XX wieku, znacznie lepiej od współczesnych Mickiewicza rozumiemy wagę lekceważenia dla histo­rii Kaprala, dla tego, „jak człek kona”. Wiemy, co to znaczy, że dla Konrada ten zwykły, ludzki aspekt świata jest zupełnie obcy.
I dla Księdza Piotra. Kiedy wchodzi on do celi nieprzytomnego po Wielkiej Improwizacji Konrada w towarzystwie Kaprala i Więźnia, ma miejsce scena następująca:

WIĘZIEŃ
Ależ dla Boga! próżnych modlitew nie prawcie;
Podejmijcie go z ziemi, połóżmy do łóżka;
Księże Pietrze.
KS. PIOTR
Tu zostaw.
[Dziady, część III, scena 3, w. 7-9]

Następne zdanie Ks. Piotra będzie zwrócone do Konrada:

Synu mój, tyś na sercu, które ciebie kocha.
[Dziady, część III, scena 3, w. 63]

Jest to właśnie ta miłość abstrakcyjna, tego wyższego rzędu, która nie tylko nie nakazuje podjęcia czynności samarytańskich wobec leżącego na ziemi w straszliwym ataku Konrada, ale nawet usiłuje powstrzymać spieszącego z pomocą przyjaciela.
Ksiądz Piotr jest bowiem innym wariantem Konrada, z którym łączy go przecież nie tylko wizjonerstwo, ale też owo szczególne pomieszanie pychy i pokory, a ściślej owa dobra wola, która — jeśli istnieje tylko indywidualnie, nie-społecznie, prowadzi do straszliwej, szatańskiej pychy. Ks. Piotr stwierdza, że w Konrada wstąpił zły duch, a on go przy pomocy egzorcyzmów pokona. Jest tego tak pewny, że mówi
0tym w czasie przeszłym dokonanym jeszcze p r z e d rozpoczęciem egzorcyzowania:

Tyś wpełznął w jego usta, na zgubęś tu wpełznął,
W Imię Pańskie jam ciebie pojmał i ochełznął.
Exorciso...
[Dziady, część III, scena 3, w. 82 — 84]

Charakterystyczne, że scena egzorcyzmów nie jest w III części Dziadów sceną walki z szatanem i owego szatana ostatecznego pokonania; mówi w niej właściwie tylko ów szatan właśnie, a nieliczne kwestie księdza ograniczają się prawie wyłącznie do najprostszych formułek liturgicznych.
Niezwykle natomiast ciekawie, bogato i tajemniczo przedstawiają się kwestie wypowiadane przez wyganianego z Konrada złego ducha: i on —jako trzecia z kolei postać w III części Dziadów przepowiada przyszłość, tyle że w przeciwieństwie do Konrada i Ks. Piotra, robi to dość jasno, a w dodatku jego przepowiednie sprawdzają się na oczach widzów, bo już w następnych scenach. Zanim Doktor i Pelikan doradzą Senatorowi, aby zaaranżować samobójstwo Rollisona, projekt ten rzuca Duch właśnie, mówiący przez usta Konrada, i to on informuje Ks. Piotra o sprawie Rollisona, on staje się sprężyną działań Księdza w tej sprawie.
Ów zły duch również przewiduje, że następnego dnia Ks. Piotr będzie bity, co też i rzeczywiście następuje; najbardziej jednak interesujące, że duch swoiście podpuszcza Ks. Piotra w kierunku, w jakim będzie on zmierzał w swoim słynnym widzeniu:

A wiesz ty, co to będzie z Polską za lat dwieście? —
A wiesz, dlaczego tobie przeor tak nie sprzyja? —
A wiesz, w Apokalipsie co znaczy bestyja? —
[Dziady, część III, scena 3, w. 130-132]

Wreszcie — co wydaje się niezwykle dwuznaczne — Ks. Piotr w trakcie egzorcyzmów odpytuje wygonionego z Konrada diabła o to, jak ratować grzesznika Rollisona i otrzymuje poradę, aby udać się do niego z Winem i Chlebem. Po wydobyciu porady tej od złego ducha mówi Ks. Piotr:

Rozumiem, Chleba Twego i Krwi Twojej, Panie —
Pójdę, i daj mi spełnić Twoje rozkazanie.
[Dziady, część III, scena 3, w. 171-172]

Jest więc jakoś tak, jakby — przynajmniej w tej sprawie —wyganiany z Konrada diabeł reprezentował zgoła nie diabelskie interesy i obraz gmatwa się coraz bardziej¹⁰. Ale bo też III część Dziadów cała jest o sprawach szalenie pogmatwanych, rodzi się z rozstrojonej, pogubionej świadomości Mickiewicza, poszukującego w Dreźnie sposobu na odzyskanie umiejętności osądzania świata — umiejętności tak dla niego naturalnej podczas pisania II części Dziadów — i jest ona zapisem tych błądzeń i poszukiwań.
Czy Ks. Piotr odniósł sukces w swojej walce z szatanem? Czy egzorcyzmy okazały się skuteczne? Sprawa bynajmniej nie jest jasna; podstawowe pytanie jest takie: co i czy coś w ogóle — na gruncie manifestowanego w III części Dziadów światopoglądu i mogły były egzorcyzmy załatwić? Oto w stosunku do Konrada można by przecież z powodzeniem powtórzyć słowa, jakie w IV części Dziadów kieruje Ksiądz do Gustawa:

Przeciwko światu i przeciwko sobie
Cięższe twoje, niżeli przeciw Bogu, grzechy.
Człowiek nie jest stworzony na łzy i uśmiechy,
Ale dla dobra bliźnich swoich, ludzi.
Jakkolwiek w twardej Bóg doświadcza probie,
Zapomnij o swym proszku, zważ na ogrom świata.
Sługa boży pracuje do późnego lata,
Gnuśnik tylko zawczasu zamyka się w grobie,
Nim Pan go trąbą straszliwą przebudzi.
[Dziady, część IV, w. 471-480]

W części IV nie ma możliwości odkupienia win przy pomocy liturgicznych formuł: nie widzi jej ani Ksiądz (tyle, że w przeciwieństwie do prostego braciszka, Ks. Piotra, jest to ksiądz wykształcony, Goethego czytający w oryginale), ani — będący do niego w skrajnej opozycji, dowodzony przez Guślarza chór wieśniaków. Ludzie są tutaj sądzeni za swoje czyny, i to sądzeni bezwzględnie, karze bowiem podlega każda forma aspołeczności, nawet, jak w wypadku dzieci, niezawinionej.
Konrad, który na pewno nie jest upiorem, ale jednym z więźniów bazyliańskiego klasztoru, ma jeszcze przed sobą życie, rachunek więc nie skończony, dana mu jest przeto możliwość powrotu do społeczności, ale to stojące przed nim z a d a n i e, to on musi działać, i tego działania nie zastąpią modły ani egzorcyzmy bernardyńskiego braciszka, który, co charakterystyczne, nie udziela Konradowi żadnej moralnej nauki, nie karci go za wywyższanie się ponad bliźnich, nie wskazuje dróg poprawy.
Zamiast tego wszystkiego Ks. Piotr wyraża gotowość przyjęcia na siebie grzechów Konrada:

Panie, otom ja sługa dawny, grzesznik stary,
Sługa już spracowany i niegodny na nie.
Ten młody, zrób go za mnie sługą Twojej wiary,
A ja za jego winy przyjmę wszystkie kary.
On poprawi się jeszcze, on wsławi Twe imię.
Módlmy się, Pan nasz dobry! Pan ofiarę przyjmie.
[Dziady, część III, scena 3, w. 196 — 201]

Są to ostatnie słowa Ks. Piotra przed jego słynnym widzeniem, a więc staje przed nami podstawowe dla interpretacji III części Dziadów pytanie, czy ofiara księdza rzeczywiście zostanie przyjęta, czy od tej pory to ksiądz będzie mówić głosem Konrada.
W gruncie rzeczy przecież tak się właśnie zwykło III część Dziadów interpretować, przedstawiając Konrada i Ks. Piotra jako dwu głównych eksponentów poglądów autora w tym dramacie, abstrahując jednak od pewnych między nimi sprzeczności i nie odczuwając potrzeby jakiegoś ich wyjaśnienia czy uzgodnienia, Scena egzorcyzmów każe się zastanowić nad następującą możliwością interpretacyjną: oto w czasach, kiedy egzorcyzmy rzeczywiście stosowano, nagminnie zdarzało się — wedle świadectw epoki — że wyganiane przez egzorcystę duchy opuszczając ciało grzesznika znajdowały sobie nowe siedlisko w ciele egzorcysty właśnie, przez co zajęcie owo uważane było za arcytrudne i szczególnie niebezpieczne.

Wydaje się, że gotowość Ks. Piotra do wzięcia na siebie grzechów Konrada w pewien sposób współgra z możliwością interpretowania jego wypowiedzi jako kontynuacji tego, co mówił w Wielkiej Improwizacji Konrad, a mówił to —jak wiemy — będąc w jakiś sposób w mocy złego ducha. Notabene kwestia dla rozumienia postaci Konrada zasadnicza, owo przemieszanie pychy i pokory, czy, jak to formułuje Mickiewicz w wierszu Rozum i wiara, wyrastanie pychy z pokory — odnosi się przecież co najmniej w równym stopniu do Ks. Piotra. Przecież jego słowa będące wstępem do owego widzenia właśnie ten problem stawiają, i to jak na III część Dziadów wyjątkowo klarownie:

Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? —
Prochem i niczem;
Ale gdym Tobie moję nicość wyspowiadał,
Ja, proch, będę z Panem gadał.
[Dziady, część III, scena 5, w. 1-4]

Zanim jednak Widzenie Ks. Piotra nastąpi, Mickiewicz wprowadza w scenie czwartej widzenie Ewy; zrozumienie funkcji tej sceny w Dziadach, wyjaśnienie, dlaczego umieszczona została pomiędzy Wielką Improwizacją a Widzeniem Ks. Piotra, a więc na miejscu najbardziej poczesnym, — wydaje się sprawą równie ważną, co zaniedbaną.

Wszystkim, którzy się do analizowania III części Dziadów biorą, brak odwagi, by stwierdzić rzecz rzucającą się w oczy: scena ta czyni przecież wrażenie kompromitująco złej poetycko, szczególnie jeśli ją traktować z tym namaszczeniem — i tą nieuwagą! — z jaką się u nas Dziady czyta albo wystawia. Ale, jak nie sposób przyjąć do wiadomości, że w IV części Dziadów Mickiewicz zrobił wszystko, by obłęd Gustawa przedstawić jako rzeczywisty i oczywisty, tak i o Ewie nie ma jak powiedzieć, że została starannie przedstawiona jako pretensjonalna, religijnie rozhisteryzowana idiotka.

Trudności z interpretacją Widzenia Ewy biorą się zapewne z przyjmowania milczącego założenia, że sam fakt, iż ktoś ma widzenie, jest równoznaczny z koniecznością traktowania jego wypowiedzi jako objawionej i szukania w niej wyższej prawdy. Wyższej oznacza w tym wypadku konieczność odczytywania w tekście czegoś innego niż to, co można w nim bardzo łatwo zobaczyć normalnie go analizując.
Pierwsze, co się rzuca w oczy w postaci Ewy, to jej podobieństwo do Dziewczyny z IV części Dziadów, tej, co to „przed nią bieży baranek, a nad nią leci motylek”. Przypomnijmy, choć rzecz jest dość oczywista i przypominania wymagać nie powinna, że Dziewczyna zostaje potępiona za swoją płochość, za owo „igranie z kwiatami i motylami”:

Umarłam nie znając troski Ani prawdziwego szczęścia.
Żyłam na świecie; lecz ach! nie dla świata!
Myśl moja, nazbyt skrzydlata,
Nigdy na ziemskiej nie spoczęła błoni.
Za lekkim zefirkiem goni,
Za muszką, za kraśnym wiankiem,
Za motylkiem, za barankiem —
[...]
Przykro mi, że bez ustanku
Wiatr mną jak piórkiem pomiata.
Nie wiem, czy jestem z tego, czy z tamtego świata.
[Dziady, część IV, w. 422-429 i 448-450]

A oto Ewa:

Deszczyk tak świeży, miły, cichy jak rosa,
I skąd ten deszczyk — tak czyste niebiosa,
Jasne niebiosa! —
Krople zielone, kraśne — trawki, równianki,
Róże, lilije, wianki
Obwijają mnie wkoło. — Ach, jaki sen wonny [...]
[...] a Jezus dziecię Z uśmiechem rzuca na mnie kwiecie —
Jak wypiękniały kwiatki — jak ich wiele — krocie,
A wszystkie w przelocie Szukają na powietrzu siebie,
Moje kochanki!
I same plotą się w wianki.
Jak tu miło, jak w niebie;
Jak tu dobrze, mój Boże; —
Niech mnie na zawsze ten wianek otoczy,
Niech zasnę, umrę, patrząc w te róże,
W białe n a r c y z u oczy.
[Dziady, część III, scena 4, w. 36-42 i 55-66]

Ten narcyz jest dla czytelników nieuważnych — narcyzm Ewy widać wyraźnie i bez niego; poecie najwidoczniej bardzo zależało, by zwrócić nań uwagę, poniósł jednak zasadniczą klęskę.
Czytelnicy okazali się immunizowani na odczytanie tej sceny jako kolejnego przykładu pychy — nie dostrzegli jej w świergotliwym sposobie ustawienia się ponad światem, u boku Jezusa i Maryi. Przedzielające Wielką Improwizację i Widzenie Ks. Piotra, Widzenie Ewy w niezwykle spektakularny sposób ujawnia owych widzeń społeczną pustkę. Na interpretację tego, co wieści ks. Piotr, zużyto nieprawdopodobne ilości papieru, ludzie uchodzący za poważnych obliczali, czemu „naprawdę” równa się 44, przechodząc do porządku nad oczywistym skądinąd faktem, że Ewa w s w o i m widzeniu nie zobaczyła literalnie nic.

Trzeba zupełnie lekceważyć Mickiewicza, nie mieć żadnego szacunku dla jego literackich talentów, aby uważać, że Ewa w takiej postaci, w jakiej została w III części Dziadów opisana, pojawiła się tam przypadkiem, może jeszcze „bez wiedzy i zgody autora”. Bywały wprawdzie wyrażane opinie, że Mickiewiczowi postaci kobiece nie wychodziły najlepiej, że papierowa jest Grażyna, Aldona i Zosia, ale nawet gdyby opinię tę uznać za zasadną, trudno bronić tezy, że Mickiewicz nie umiał sam odróżnić Ewy z „domu wiejskiego pode Lwowem” od — powiedzmy — hrabianki Platerówny.

Ewa jest nakierowana na siebie, jej związek ze światem może wyrażać się co najwyżej tym, że się za niego pomodli, ale przecież c e 1 e m tych rozmodleń, jej marzeniem najwyższym jest to właśnie, co w swoim widzeniu ogląda: aby Dzieciętko Jezus sypało na nią kwiatki, które same będą się splatały w wieńczące ją wianki. Dalej jej wzrok nie sięga, tyle akurat „tępymi zakreśla oczy”. Dopowiedzmy: chodzi jej nie tyle o adorowanie Jezuska, ale by ona sama byla przez tegoż Jezuska adorowana.

Dodajmy tu jeszcze, że wszystkie dane biograficzne wskazują, iż Mickiewicz w swoich licznych, bogatych i różnorodnych związkach z kobietami nigdy nie preferował wśród nich typu słodkiej idiotki, gustując raczej w kobietach wykształconych, wyrafinowanych, coś sobą reprezentujących. Nawet najmniej ciekawej spośród kobiet w życiu Mickiewicza, a mającej być pierwowzorem Ewy hrabiance Ankwiczównie, daleko — wedle świadectw współczesnych — do idiotkowatości bohaterki sceny czwartej III części Dziadów.

Sprawa Ewy robi się klarownie jasna, jeżeli zechcieć przyjąć, że napisanemu w Dreźnie utworowi nie przypadkiem nadał poeta tytuł swego dramatu wileńsko-kowieńskiego i że postaci III części Dziadów podlegają takiemu samemu systemowi ocen, jaki obowiązuje w częściach II i IV. Ubóstwienie Ewy, potraktowanie jej jako godnego naśladowania wzorca dla polskich dziewic z wiejskich domów pode Lwowem, Wilnem czy Warszawą byłoby — być może — do pomyślenia u Mickiewicza w epoce jego oczadzenia towiańszczyzną, z której na szczęście nie zachowały się żadne ślady literackiej aktywności poety, nie jest jednak do przyjęcia hipoteza jednoczesnego forowania jako wzoru osobowego Emilii Plater i narcystycznej Ewy.

Preambułą widzenia Ks. Piotra jest cytowany już czterowiersz, w którym manifestuje się przekonanie, iż akt pokory pozwala człowiekowi postawić się na jednej z Bogiem płaszczyźnie, „z Panem gadać”. Nie prosić o coś albo pytać, ale „gadać” właśnie. Zanotujmy jednak wyraźnie, że do „gadania” tego nie dochodzi: w każdym razie nie dowiadujemy się, aby Pan Bóg również miał ochotę „gadać” z Ks. Piotrem, podobnie jak i przedtem z Konradem czy Ewą.
Widzenie Ks. Piotra jest proroctwem zwiastującym przybycie tajemniczego „namiestnika na ziemskim padole”, który jest zarazem „wskrzesicielem narodu” i „namiestnikiem wolności na ziemi widomym”. Charakterystyczne, że w żaden ze sposobów, jakie są w takich razach przyjęte, nie zostaje oznaczony czas, kiedy się ów namiestnik pojawi, ani też nie są sformułowane jego pojawienia się warunki. Zwracam na to uwagę, bo swoisty tryb warunkowy jest przecież wyjątkowo wprost charakterystyczny dla wszelkich znanych nam proroctw zwiastujących pojawienie się jakiegoś bożego namiestnika czy proroka.

Nie ma też w widzeniu Ks. Piotra — mimo zapowiedzi „gadania z Panem” — praktycznie żadnych pod adresem Boga próśb czy postulatów. Ściślej: objawiwszy już przyszłe nadejście „namiestnika” Ks. Piotra zastanawia się, czy postulatu wobec Boga w tej sprawie nie zgłosić:

Panie! czy przyjścia jego nie raczysz przyspieszyć?
Lud mój pocieszyć?
Nie! lud wycierpi.
Dziady, część III, scena 5, w. 25 — 27]

Jak widać natychmiast z tego pomysłu rezygnuje. Lud wycierpi. Nie ma sprawy. Prośba do Boga — jedna jedyna — zostaje wszakże przez Ks. Piotra skierowana: oto kiedy Naród prowadzony jest na miejsce swojego ukrzyżowania, Ks. Piotr prosi:

Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona
[Dziady, część III, scena 5, w. 46]

Jakby skonał po drodze, nie wypełniłoby się misterium, i o to się ksiądz martwi.
Jeśli Dziewczyna z IV części Dziadów nie wiedziała, czy jest z tego, czy z tamtego świata, jeśli wątpliwość taką można w jakiś sposób odnosić do Ewy Jest oczywiste, że nie odnosi się ona do Ks. Piotra: sprawy dla niego ważne na pewno nie są z tego świata, który w ogóle nie jest dlań istotny sam w sobie, a tylko jako miejsce wypełniania się spraw „tamtego świata”. W świecie Ks. Piotra, podobnie jak w świecie Ewy i Konrada, nie ma nie do zrob i e n i a, jest on zaprzeczeniem świata Filomatów, świata więźniów bazyliańskich cel, świata postrzeganego jako zadanie.
A właśnie przecież jako zadanie postrzegane jest ludzkie życie w II i IV części Dziadów — mówi się tam bardzo wyraźnie, że nie nie usprawiedliwia niewykonania swojego zadania: dlatego spośród tysięcy i tysięcy „czyśćcowych duszeczek” pokazane nam zostają Dzieci, które nie zaznały goryczy, takie, o których zwykło się mówić, że powiększyły grono aniołków, i Dziewczyna, która zachowała swoje dziewictwo po grób, co tradycyjnie byłoby raczej powodem do chwały, tu zaś przedstawione zostaje jako grzech. Tak formułowane w pierwszej połowie XIX wieku postulaty postrzegania człowieka jako istoty społecznej były podówczas rodzajem intelektualnego bolszewizmu i nie można zapominać, że mimo to zostały w Dziadach sformułowane, nie .można traktować przedstawienia Dzieci i Dziewczyny w charakterze grzeszników —jak gdyby nigdy nie, jakby było oczywiste, że za takie czyny, jak ich, trzeba pokutować.

Mickiewicz — jak mówiliśmy — w czasie swoich podróży po Europie w latach 1829-1831 sprzeniewierzył się takiej maksymalistyeznej aksjologii, stawiającej to, co społeczne, najwyżej, zlekceważył narodowe powstanie w imię arystokratyzmu; zresztą ten jego arystokratyzm ducha nigdy już potem nie dał o sobie znać, wyzwolił się on w Mickiewiczu tylko w tym tak nietypowym okresie jego życia, kiedy upływało ono głównie w arystokratycznych właśnie salonach.

Pisane wiosną 1832 roku w Dreźnie Dziady są próbą rozliczenia się z samym sobą za ten blisko trzyletni okres podróży, a zarazem lekceważenia społeczności, okres swoistego wykorzenienia; jest to zarazem przenikliwe studium, stawiające sobie za zadanie jakby eksperymentalnie zbadać, do czego takie bycie „samemu sobie sterem, żeglarzem, okrętem” może w polskich warunkach doprowadzić.
Analizując III część Dziadów warto pamiętać, że przygotowując ją do druku pisał już Mickiewicz kolejne dzieło, i że były to Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego. Warto o tym pamiętać, aby nie odczytywać Dziadów przez pryzmat tego wszystkiego, co się miało przydarzyć Mickiewiczowi dopiero znacznie później, w odległej od okresu drezdeńskiego epoce towiańszczyzny — na razie, i jeszcze przez ładnych parę lat, będzie Mickiewicz normalnym, trzeźwo myślącym człowiekiem.
Człowiekiem jak mało który z jego współczesnych myślącym właśnie w kategoriach społecznych, przywiązującym ogromną wagę do zdania zbiorowości i pragnącym być tej zbiorowości eksponentem. Można dyskutować, z jakim skutkiem, ale nie sposób negować tego rodzaju intencji poety. Z przytoczonych względów wydaje się przeto nie do obrony — szczególnie na gruncie analizy tekstu III części Dziadów — teza, jakoby Widzenie Ks. Piotra miało być w intencji poety jego własną wypowiedzią, proroctwem odnoszącym się do rzeczywistości, zachowującym swoją ważność poza obrębem utworu literackiego, w którym zostało pomieszczone.

Przy wszystkich eksperymentach formalnych, które są tak dla Dziadów charakterystyczne, łamaniu i łączeniu rozmaitych konwencji, umiał Mickiewicz bardzo precyzyjnie wyodrębnić w III części Dziadów te wypowiedzi, które miały być jego własnym głosem, nie zaś głosem któregoś z bohaterów utworu, Widzenie Ks. Piotra, gdyby miało być traktowane jako wypowiedź samego Mickiewicza, mogło bez wielkiego trudu zostać włączone do Ustępu; więcej — z zachowanych autografów wiadomo, że poeta w trakcie pracy nad utworem zmieniał kolejność/scen, i że w żadnym z rozważanych wariantów n i e zamierzał Ks. Piotrowi zostawić ostatniego słowa, co byłoby przecież zupełnie naturalne, gdyby, się to zwyczajowo przyjmuje, jego widzenie czy raczej proroctwo miało być w autorskim zamierzeniu przesłaniem utworu.

Godne odrębnego a solidnego studium materiałowego byłoby przedstawienie dziejów rozchodzenia się — niejednokrotnie zupełnie ewidentnego — autorskich intencji Mickiewicza z recepcją jego tekstów; tu odnotujmy tylko, iż nie podjęto w ogóle próby interpretacji zachowanych w autografie III części Dziadów tytułów scen, które poeta następnie zmienił. Charakterystyczne jest tu studium Zofii Stefanowskiej o jednym z tych tytułów, zamieszczone w książce Próba zdrowego rozumu¹¹.

Prof. Stefanowska postanowiła w latach siedemdziesiątych ustalić, co znaczy pierwotny tytuł sceny ósmej Le sénateur croquemitaine. Słowo croquemitaine nie dawało się odnaleźć w żadnym słowniku ani encyklopedii i poważną część, a praktycznie prawie całość swojego studium poświęca Stefanowska na opis międzynarodowych perypetii z ustalaniem jego znaczenia. Odnotujmy, że trud swój podjęła badaczka w 150 bez mała lat od napisania III części Dziadów i w lat 50 od ogłoszenia jej rękopisu drukiem, odkąd to stał się dla wszystkich mickiewiczologów naprawdę łatwo dostępny, a mimo to żadnemu z nich przed Stefanowską na objaśnieniu tego niezrozumiałego wyrazu najwidoczniej nie zależało.
Charakterystyczne, że Stefanowska nie próbuje ze swojego odkrycia wyciągnąć żadnych wniosków o charakterze interpretacyjnym; dzieje się tak dlatego, że nie mogłyby one być inne niż stawiające całą mickiewiczologię na głowie. Właśnie bowiem istnienia dystansu między Mickiewiczem a jego tekstami mickiewiczologowie w żadnym wypadku nie chcą przyjąć do wiadomości. I właśnie to ich założenie każe, wbrew tekstowi, interpretować Widzenie Ks. Piotra jako wypowiedź samego poety.

Najbardziej charakterystyczną cechą tego proroctwa jest jego absolutna mętność. Poza tym, że widać ją niezwykle wyraziście w tekście, łącznie z tym, że oczekiwany namiestnik jest ślepy i wiedziony przez pacholę (w. 69), a zarazem „jako trzy słońca błyszczą jego trzy źrenice” (w. 64), przy czym ma on „trzy oblicza” (w. 70) oraz „trzy czoła” (w. 71), a więc po jednej źrenicy na czoło — otóż poza tym wszystkim, choć przecież jednocześnie właśnie na skutek tego — dowodem owej mętności jest przecież to, że stupięćdziesięcioletnie usiłowania wydobycia czegokolwiek z tego proroctwa nie dały rezultatu, wyjąwszy oczywiście ustalenia, że chodzi o Józefa Piłsudskiego, bądź — jak przekonywająco wywiódł Tuwim — Jana Kiepurę.
Warto tutaj przypomnieć słowa, z jakimi w zakończeniu sceny ósmej zwraca się Ks. Piotr do mającego wyjechać na zesłanie Konrada:

[...] Za pierścionek ja ci dam przestrogę.
Ty pojedziesz w daleką, nieznajomą drogę;
Będziesz w wielkich, bogatych i rozumnych tłumie,
Szukaj męża, co więcej niźli oni umie;
Poznasz, bo cię powita pierwszy w Imię Boże.
Słuchaj, co powie...
[Dziady, część III, scena 8, w. 628 — 633]

Owa „przestroga” Ks. Piotra jest przecież imponująco naiwna i treściowo po prostu pusta: ten rewelator „wyższych prawd” ma do powiedzenia w grande rzeczy tyle co stara ciotka — słuchać warto tych, co umieją więcej niż inni. Jedyne, co zwraca w tej przed niczym nie przestrzegającej „przestrodze” uwagę, to słowo „umie”, tak bardzo kłócące się z wszelakimi mistycznymi interpretacjami III części Dziadów, słowo z porządku raczej wieku oświecenia... Jako żywo, przestroga nie warta pierścionka, tyle że Konrad dał go księdzu nie żeby za jakąś dobrą radę zapłacić, ale na — by tak powiedzieć — fundusz pomocy społecznej; jest to znak, że po szaleństwie improwizacji w kozie powraca on do swoich dawnych społecznych ideałów, świadomy grzechu pychy i pogardy dla bliźnich.
W scenie ostatniej, kiedy Kobieta i Guślarz spotykają Konrada jadącego kibitką na północ, postrzegają, iż oprócz tysiąca ran w piersi, które zadali mu:

GUŚLARZ
Narodu nieprzyjaciele.
KOBIETA
Jedną ranę miał na czole,
Jedną tylko i niewielką,
Zda się być czarną kropelką.
GUŚLARZ
Ta największe sprawia bole;
Jam ją widział, jam ją zbadał;
Tę ranę sam sobie zadał,
Śmierć z niej uleczyć nie może.
KOBIETA
Ach, ulecz go, wielki Boże!
[Dziady, część III, scena 9, w. 187

Na ogół, nie postrzegając innych związków między III częścią Dziadów, a częściami poprzednimi, odnosi się ową ranę do samobójczych prób Gustawa, co daje jedyny w gruncie rzeczy element powiązania poszczególnych części utworu — sensowniejsze i bogatsze wydaje się jednak odczytanie znaczenia owej symbolicznej rany jako zadanej przez pychę, egoizm, samouwielbienie, co zresztą interpretacji tradycyjnej nie odrzuca, a raczej ją uzupełnia i pogłębia: grzechy Gustawa i grzechy Konrada tę samą bowiem mają istotę, którą jest tak piętnowane w Dziadach przedkładanie siebie nad społeczność.

Zwróćmy uwagę, że końcowa diagnoza, wypowiadana przez Guślarza, któremu przecież przysługuje w Dziadach głos rozstrzygający, jest równoznaczna z uznaniem nieskuteczności egzorcystycznych zabiegów, jakim Ks. Piotr poddał Konrada: jego wina, polegająca na chwilowym choćby zanegowaniu ważności tego, co zbiorowe i powszechne, należy już do historii i nie może zostać zmazana nawet przez śmierć, a już na pewno nie przez wykonywane na jego osobie przez kogoś innego zabiegi — pamiętamy z II części Dziadów, że zabiegi takie mało kiedy mogą być skuteczne wobec tych, którzy zgrzeszyli lekceważeniem dla świata i swoich w nim obowiązków.

Guślarz ranę zbadał i nie znajduje sposobu, by Konradowi pomóc — prezentowany w Dziadach porządek moralny jest tego rodzaju, że nie pozostawia wątpliwości, iż Konrad musi pomóc sobie sam, swoją winę odkupić może dalszym swoim życiem i działaniem. Droga do Rosji, na którą wchodzi pozostawiając za sobą Guślarza i Kobietę, będzie dla niego — co w Ustępie pokazał Mickiewicz jednoznacznie — doświadczeniem każącym przypisywać wielką wagę temu, co powszechne i zbiorowe, i pamiętać o potwornych skutkach samowładczego indywidualizmu, stawiania się przez jednostkę ponad zbiorowością, ponad sądem historii.

A jeśli poeta nie pamięta — to przecież czyny i rozmowy też zostają spisane. I warto je odczytywać.
[1986]

1. Por. A. Mickiewicz Dziady część III, scena 3, w. 5. Wszystkie cytaty z Dziadów wg wydania: Dzieła, t. 3, Warszawa 1949.
2. Inni poeci epoki zajmowali — bywa — stanowisko skrajnie odmienne; można tu przypomnieć np. słynny wiersz Puszkina Poeta i tłum — ale Mic­kiewicz wybrał przecież taką właśnie drogę i dla swojego życia, i dla swojej twórczości. Jedyne wiersze demonstrujące pogardę dla tłumu napisał bezpośrednio przed III częścią Dziadów; dalej będzie jeszcze o tym mowa.
3. J. Słowacki Hymn (Smutno mi Boże!).
4. J. Słowacki Testament mój.
5. Z. Krasiński Bóg mi odmówił tej anielskiej miary.
6. Dobitnie formułuje to Z. Stefanowska: „Kategoria «niewinności» zachowała jednak dwuznaczność i dwuznaczność tę Mickiewicz wielorako wyzyskał. Pozostało otwarte pytanie, jakim kodeksem mierzyć niewinność oskarżonych: czy kodeksem carskich represyjnych ukazów, czy też kodeksem powinności patriotycznych Polaka? czy gwałt odbywa się na lojalnych obywatelach Cesarstwa, czy na młodzieży słusznie aspirującej do wolności ojczyzny? czy chodzi o przypadkowo prawie zgarniętych uczniów gimnazjalnych, czy o filomatów, posiadających przecie dobry staż organizacyjny. W utworze, w którym tyle się mówi o niewinności ofiar, kwestia ta nigdzie nie jest rozstrzygnięta. Dlatego mamy do czynienia z sytuacją taką, jak w scenie więziennej, kiedy to gromadka niewinnych i niesłusznie podejrzanych, aresztowanych z pogwałceniem praw obywatelskich, po prostu ofiar prowokacji, ta gromadka rozprawia jak klub antycarskich spiskowców. Wszak historycznych filomatów sądzono za teksty ileż niewinniejsze od pieśni Jankowskiego, Feliksa, Konrada!” (Z. Stefanowska Próba zdrowego rozumu, Warszawa 1976, s. 102).
7. J. Słowacki Kordian, akt III, scena 8, w. 948 — 955.
8. M. Dernałowicz Adam Mickiewicz, Warszawa 1985, s. 251.
9.Ibidem, s. 253-254
10. Trudno w tym miejscu nie przypomnieć sobie zakończenia wiersza Herberta, w którym „Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy”; Spinozie ukazuje się Pan Bóg, rozmawia z nim, a potem słychać „skrzypienie schodów / kroki schodzące w dół”.
11. w trzeciej części „Dziadów” w: Zofia Stefanowska Próba zdrowego rozumu, Warszawa 1976, s. 87-107.

CZY WARTO PRZYPOMINAĆ POSTAĆ JANA WALCA?

Janek przejechał się po nim walcem - w ten sposób redaktorka drugoobiegowego Biuletynu Informacyjnego Joanna Szczęsna skomentowała artykuł o peerelowskim prokuratorze napisany przez bohatera tej książki1. Gra słów dobrze oddaje sposób, w jaki Jan Walc niekiedy postępował z ludźmi, o których pisał. Ofiarami jego ostrego pióra padali działacze partyjni, milicjanci, prokuratorzy, luminarze polskiej literatury, przywódcy opozycji demokratycznej, dawni i aktualni koledzy, a nawet nauczycielki jego córki. Nie dziwiłoby zatem, gdyby Walc podpadł wielu ludziom i gdyby wszyscy wyrażali się o nim źle. Tymczasem tak nie jest. O Walcu równie ciepło wypowiadali się niedawno dziennikarze związani z Gazetą Wyborczą i publicyści prasy prawicowej . Wynika to pewnie głównie z przywileju przedwczesnej śmierci, która sprawiła, że bohatera tej książki ominęły najgorętsze spory polityczne w III RP i jednoznaczne zaszufladkowanie do któregoś ze skłóconych ze sobą obozów. Z pewnością jednak to nie jedyny powód ekumeniczności dobrej pamięci o Walcu. Na swoją nieprzystawalność do utartych schematów i pozornie oczywistych podziałów zapracował on przede wszystkim tym, jak żył, a nie tym, kiedy zmarł. Nie pasował do żadnego z rodzących się w pierwszych latach wolnej Polski obozów politycznych i ideowych. Miał zbyt nie szablonowe poglądy. Łączył niechęć wobec wpływu Kościoła katolickiego na politykę oraz krytykę liberalizmu gospodarczego z ostrym antykomunizmem, poparciem dla lustracji i wyraźnego rozliczenia się z PRL.

Czy nietypowa kombinacja przekonań to wystarczający powód, żeby pisać o kimś książkę? Walc nie kierował żadną gazetą ani partią, nie piastował wysokich stanowisk, nie stał na czele ruchu społecznego. W żadnej dziedzinie nie osiągnął takiej pozycji, żeby zostać klasykiem i trafić na łamy podręczników. Tymczasem na polskim rynku wydawniczym do dzisiaj nie ma kompletnych naukowych biografii znacznie bardziej znanych postaci, jak choćby redaktor naczelny paryskiej Kultury Jerzy Giedroyć czy jeden z głównych architektów polskiej transformacji i wybitny historyk Bronisław Geremek. I jeszcze jedno: Walc żył bardzo krótko, bo tylko czterdzieści pięć lat. Można mieć wątpliwości, czy w takim czasie człowiek jest w stanie osiągnąć tyle, żeby przejść do historii. Czy warto zatem przypominać postać Jana Walca? Czy warto o nim pisać, czytać i pamiętać? Gdybym nie był absolutnie przekonany, że na te pytania trzeba odpowiedzieć twierdząco, to nawet nie próbowałbym zaczynać pisania tej książki. Sądzę, że obszerny i zróżnicowany dorobek publicystyczny oraz krytyczno-literacki Walca zasługuje na miejsce w historii polskiej kultury, dziennikarstwa i polityki. Jednocześnie jego życiorys, chociaż krótki, był bardzo bogaty w interesujące wydarzenia; bohater tej książki funkcjonował w zróżnicowanych środowiskach pracował w wielu miejscach. Analiza jego życia pokazuje z interesującej perspektywy takie tematy jak: Marzec ?68 i jego skutki, zjawisko wilczych biletów w PRL, funkcjonowanie szkół średnich, dzieje tygodnika Polityka i Instytutu Badań Literackich, tworzenie się opozycji demokratycznej i niezależnego ruchu wydawniczego, specyficzny mikroświat Podkowy Leśnej czy życie codzienne internowanych w sta?nie wojennym. Książka o Walcu w mojej ocenie rzuca snop światła na niemały kawałek historii Polski w drugiej połowie XX w.
Walc Jan pokazuje się w miejscu zameldowania bardzo rzadko, nosi brodę, posiada opinię fircyka napisał w 1975 r. w krótkiej notatce sierżant milicji z komendy na Żoliborzu, który miał sprawdzić, kto faktycznie mieszka u rodziców bohatera tej książki3. Nie można odmówić tej lakonicznej charakterystyce przynajmniej częściowej racji. Zapewne byli tacy, którzy w taki właśnie sposób postrzegali Walca, choć pewnie więcej osób zamiast fircykiem nazwałoby go pieniaczem. Był bowiem człowiekiem, który często bronił swoich racji do upadłego. Jednocześnie ograniczanie się do takich charakterystyk Walca byłoby niezwykle krzywdzące. Był on bowiem postacią o bogatym dorobku, a jednocześnie barwną i ciekawą: słynącym z ostrego pióra krytykiem literackim, literaturoznawcą piszącym rozprawy o Tadeuszu Konwickim i Adamie Mickiewiczu, sekretarzem Jarosława Iwaszkiewicza porządkującym jego archiwa a zarazem jednym z naj ostrzejszych krytyków jego postawy, nauczycielem w Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Batorego, współpracownikiem tygodników Polityka i Kultura, wreszcie wieloletnim działaczem opozycji demokratycznej oraz czołowym publicystą i drukarzem drugiego obiegu w PRL. Samo powyższe wyliczenie pokazuje nietuzinkowość tej postaci, dzisiaj niemal zupełnie zapomnianej. Pisząc książkę o Walcu, starałem się przypomnieć jego dorobek publicystyczny i krytyczno-literacki oraz dorobek życiowy związany z nonkonformistyczną postawą w czasach PRL. Jednocześnie, chociaż nie ukrywam, że cenię dorobek Walca i mam duże uznanie dla jego postawy, nie zamierzam uciekać od spraw, w których popełniał błędy, w najzwyklejszy sposób się mylił, przekraczał granicę uczciwej krytyki czy nie zachowywał się fair.
Książka ta jest typową biografią historyczną. Odtwarzam w niej i analizuję kolejne etapy życia Jana Walca od młodości po przedwczesną śmierć. Interesuje mnie przy tym przede wszystkim jego aktywność publiczna. Życie prywatne bohatera pojawia się na kartach tej książki tylko wtedy, kiedy było powiązane z działalnością polityczną, publicystyczną czy naukową, chociaż oczywiście nie sposób pokazać bohatera książki jako człowieka z krwi i kości, abstrahując od osobistej sfery jego życia. Tytuł książki Jan Walc biografia opozycjonisty jest nie przypadkowy. Jako historyka badającego dzieje różnych form sprzeciwu wobec systemu politycznego PRL interesuje mnie głównie ten aspekt jego działalności. Po 1989 r. pozostawał on, chociaż w zupełnie innym sensie, w opozycji. Nie zwalczał nowego porządku tak jak starego, ale ostrze jego krytyki dotyczącej świata polityki się nie stępiło.
Koncentrując się na politycznych aspektach życia i twórczości Jana Walca, nie sposób abstrahować od tego, co pisał o literaturze; jego podejście do kultury zakładało udział twórców w życiu politycznym i społecznym. Głos Walca na temat kultury i sztuki był najczęściej jego komentarzem do jakiejś części rzeczywistości. Było tak nie tylko, kiedy pisywał o starszym od siebie o pokolenie Tadeuszu Konwickim, ale również gdy pisał o Adamie Mickiewiczu. Literatura i polityka w życiu Walca nie były odrębnymi sferami, wręcz przeciwnie: czytając jego teksty i odtwarzając elementy biografii, miałem wrażenie, że te dwie istotne części jego życia nieustannie się przenikały oraz że jego opozycyjność nie była tylko kwestią postawy politycznej, ale również charakteru; przejawiała się więc w różnych sferach życia: politycznej, zawodowej i prywatnej. Nie znaczy to, że bohater tej książki był postacią jednowymiarową, właśnie takim pieniaczem, który zawsze jest czemuś przeciwny dla samego sprzeciwiania się. Niektórzy mogli go tak odbierać, ale chodziło mu o coś więcej i próbował też robić coś więcej.
Książka ma charakter naukowy. Poza opowiedzeniem czytelnikom życiorysu Walca starałem się znaleźć odpowiedź na kilka kluczowych pytań badawczych, m.in. o to, co sprawiło, że Jan Walc został opozycjonistą i o rolę, jaką odgrywał w ruchu opozycyjnym funkcjonującym w Polsce w latach 1976 - 1989, zarówno jako działacz opozycji, jak i autor tekstów. W kolejnych rozdziałach analizuję jego poglądy na kluczowe problemy tego czasu (ale też pierwszych lat III Rzeczpospolitej). Jednocześnie życie Jana Walca starałem się opisać w sposób atrakcyjny dla różnych odbiorców, również tych niewprowadzonych w meandry dziejów opozycji demokratycznej i kultury niezależnej.


Biografię Walca przedstawiłem w pięciu rozdziałach:

Szybki koniec młodości
opisuje korzenie rodzinne, czas nauki w szkole, początek studiów i założenie rodziny, a następnie udział w protestach studenckich w 1968 r. i represje zastosowane wobec bohatera tej książki przez władze.

Poszukiwanie miejsca
dotyczy czasu, kiedy Walc kończył studia i podejmował kolejne prace, których najczęściej był pozbawiany z powodów politycznych. Jednocześnie był to czas jego debiutu na łamach prasy społecznej i kulturalnej oraz pisania pracy doktorskiej o Tadeuszu Konwickim.

Wolny wałkowy
to czas współpracy z Komitetem Obrony Robotników, aktywności publicystycznej na łamach prasy niezależnej i udziału w jej drukowaniu.

Dekada "Solidarności"
dotyczy lat 80. Śledzimy drogę życiową Walca w tym czasie poprzez jego udział w ogromnym ruchu społecznym, rozpoczęcie pracy w Instytucie Badań Literackich PAN, internowanie, aktywność w konspiracji i wyjazdy zagraniczne.

Nieprzystający
dotyczy lat aktywności publicystycznej Walca w pierwszych latach III Rzeczpospolitej.

Jan Olaszek, ze wstępu do książki Jan Walc. Biografia opozycjonisty. wyd.Trzecia Strona, Warszawa 2018

spotkanie na temat książki: