Niepartyjny, niekościelny...

Urodziłem się i wychowałem w kraju, w którym obowiązywały wartości marksistowskie. W praktyce wyglądało to w ciągu mojego życia różnie, raz o ich respektowaniu mówiło się więcej, raz mniej, wreszcie wpisano je nawet do Konstytucji, a momentami w ich obronie wyprowadzano na ulicę czołgi.

Ostatecznie wyszło na to, że się marksistowskie wartości nie sprawdziły i przestano wymagać ich respektowania.
Zanim jednak do tego doszło, przeżywaliśmy wiele ciekawych i dramatycznych momentów: przez całe dziesięciolecia ludzie wsadzali się nawzajem do więzienia w obronie marksistowskich wartości właśnie. Centralną postacią tych walk był oczywiście Władysław Gomułka, który najpierw sam siedział wiele lat za „odchylenie” i ledwo uniknął śmierci, później zaś latami prowadził walkę z tymi, którzy marksistowskie wartości rozumieli inaczej niż on, przy czym najbardziej się gniewał, jeśli ktoś ważył się dla poparcia swoich tez cytować tzw. „klasyków”, czyli ojców założycieli marksizmu.

Takie cytowanie przez osoby nieuprawnione nazywało się „rewizjonizmem” i było traktowane jako najcięższe przewinienie. W tej sytuacji nie było dla mnie nigdy całkiem jasne, na czym owe mityczne wartości marksistowskie polegają, i co gorsza nie było skąd się tego dowiedzieć, bowiem pomiędzy tym, co w świętych księgach marksizmu zapisane, a życiową praktyką więcej było sprzeczności niż podobieństw, owa praktyka zmieniała się wielokrotnie i trudno się było zdecydować, czy o istocie wartości marksistowskich wnioskować na podstawie praktyki – a jeśli tak, to której – czy raczej teorii, skoro jej cytowanie bywało traktowane jako odstępstwo od niej samej.

Oczywiste było jedno: jakiekolwiek by te marksistowskie wartości były albo i nie były, na wszystkich ciążył obowiązek składania deklaracji, iż najusilniej pragną je respektować.

Dlaczego wciąż powracamy do dyskusji o stalinizmie...
(...) Nie da się ukryć, że jak kania dżdżu czekaliśmy i pragnęli przyjazdu na uniwersytet Zenona Kliszki¹. Kiedy dzisiaj o tym myślę, wydaje mi się to po prostu niemożliwe. Siedziałem w więzieniu za domaganie się przyjazdu Kliszki (o Gomułce nie śmieliśmy marzyć) na nasz uniwersytet. Wspominam o tym również dlatego, że to właśnie doświadczenie nakazuje mi wstrzemięźliwość, kiedy bierze mnie naturalna ochota, by wzruszyć ramionami, puknąć się w czoło, albo jeszcze lepiej odziać w togę Katona, gdy słyszę rozmaite odpowiedzi udzielane przez rozmaitych starszych ode mnie ludzi pytanych o ich udział w tych czy innych zdarzeniach epoki stalinowskiej, tej sprzed października 956 roku.
Śpiewaliśmy na wiecach „Międzynarodówkę”, a w rezolucjach domagaliśmy się usunięcia wypaczeń, które zalęgły się przez jakieś nieporozumienie w naszym przodującym ustroju. To, że nas pałowano, też wydawało się nam nieporozumieniem – i przecież dlatego właśnie domagaliśmy się przyjazdu na uniwersytet Zenona Kliszki, aby owe nieporozumienia wyjaśnić, co było nieporozumieniem w tej sekwencji największym. Kiedy się dzisiaj o tym opowiada, trudno się oprzeć wrażeniu, że takie nagromadzenie nieporozumień najżywiej przypomina fabułę jakiegoś wesołego wodewilu, podczas gdy nie tylko nie były one wesołe wtedy, ale i dziś raczej niewesołe uczucia powinny budzić.
Ta nasza „Międzynarodówka” i naprawianie socjalizmu nie dają się opisać w kategoriach innych niż relatywistyczne, bowiem śpiewanie jej przez nas było działaniem typowym dla tzw. elementów antysocjalistycznych, a zatem będąc sobą było zarazem swoim własnym zaprzeczeniem. W najlepszym razie dałoby się powiedzieć, że i do tej pieśni, i do wielu sformułowań zawartych w naszych rezolucjach mieliśmy wtedy leciutki dystans, ale był on leciutki naprawdę; zdawaliśmy sobie sprawę, że używamy tego języka dlatego, że jest to język najwłaściwszy do porozumiewania się z tow. Kliszką, ale jednocześnie zupełnie nie mieliśmy poczucia, że ten język to rodzaj przebrania, mającego zrobić z nas kogoś innego. Sytuacja wydawała się nam oczywista – w dyplomacji używa się języka francuskiego, my zaś mieliśmy do załatwienia sprawę wymagającą użycia języka socjalistycznego, i musiało upłynąć parę lat, abyśmy mogli zacząć sobie zdawać sprawę ze wszystkich konsekwencji wyboru tego właśnie języka.
Określenie „wybór języka” jest tutaj mylące; problem w tym, iż wiosną 1968 roku nie zdawaliśmy sobie sprawy, że ten właśnie język wybieramy, a jego wybór wydawał się tak oczywisty, że dokonaliśmy go bezwiednie. Bo to jednak był wybór; przecież nikt z nas nie mówił na co dzień takim językiem, a nawet można powiedzieć, przeciwnie: ci, którzy takim językiem zwykli się byli stale posługiwać, nie należeli do organizatorów i inspiratorów wydarzeń marcowych, ale raczej do ich pacyfikatorów.
Wydarzenia marcowe były pokoleniowym doświadczeniem generacji powojennej; umarł w naszym wczesnym dzieciństwie i również jeszcze w dzieciństwie nastąpił Październik – a przecież mimo to, i nawet w momencie buntu, nie byliśmy w stanie wyjść poza narzucone przez stalinizm kategorie. A na dodatek byliśmy przekonani, że stalinizmu dawno nie ma, że się w naszym dzieciństwie skończył. I to jest chyba wyjaśnienie przypomnianego tu ciągu marcowych nieporozumień.

¹ [od redakcji strony]: Zenon Kliszko (1908– 1989) – komunista, bliski współpracownik Władysława Gomułki, członek Biura Politycznego KC PZPR (1959-1970). W 1968 roku od jego wpływem i namową, Władysław Gomułka podjął decyzję o zdjęciu "Dziadów" ze sceny Teatru Narodowego, co zapoczątkowało fale protestów studenckich.

Walc Jan, Dlaczego wciąż powracamy do dyskusji o stalinizmie, referat wygłoszony na sesji poświęconej stalinizmowi, zorganizowanej prze Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Socjologicznego w styczniu 1990, częściowo opublikowany w „Wokandzie” nr 4 , str. 1-4 z 27 stycznia 1991, przedruk: Jan Walc, "Ja tu tylko sprzątam", W-wa, 1995

Gdyby zaś o lewicowości bądź antylewicowości PZPR wnioskować na podstawie jej historii, z powracającym leitmotivem rozpędzania robotniczych demonstracji, przy czym wariant liberalny to pałki i ścieżki zdrowia, ale niejednokrotnie stosowano też wariant z karabinami maszynowymi, otóż na podstawie takiej historii trzeba by tę partię określić jako antylewicową.

Nie zapomnę nigdy widzianego w telewizji w sierpniu 1980 roku obrazu – chyba z plenum KC: Gierek intonuje „Międzynarodówkę”, kamera panoramuje po sali, wszyscy powstają z miejsc i podejmują śpiew, a każdy z nich wygląda z grubsza jak Szydlak – dobra setka spasionych właścicieli PRL-u śpiewa tę właśnie pieśń przeciw strajkującym robotnikom.

Nie tylko nie mogę, ale i nie chcę tego obrazu zapomnieć, a skoro go pamiętam, nie jestem w stanie traktować serio wiadomości, jakoby PZPR była partią lewicową. Póki mówi to o sobie ona sama, nie czuję się zdziwiony ani podenerwowany; używanie słów niezgodnie z ich znaczeniem zawsze było dla tej partii czymś najnaturalniejszym w świecie. Sytuacja zaczyna się komplikować, kiedy w ten sposób zaczynają o niej mówić inni, bo tu ma swój początek szereg nieporozumień, które byłyby śmieszne, gdyby nie były tak bardzo niebezpieczne.
17 czerwca 1990

Teza, jakoby partie rządzące w krajach byłego bloku wschodniego były partiami lewicowymi, jest w takim samym stopniu prawdziwa jak wszystkie tezy polityczne głoszone oficjalnie w tych krajach. Partie te były bowiem tak lewicowe, jak demokracja socjalistyczna była demokratyczna. Stalin rozumiał to doskonale i dążył do wymordowania wszystkich działaczy lewicowych na rządzonym przez siebie terytorium, co jednak wyraźnie go nie satysfakcjonowało, bowiem uważał również za niezbędne mordowanie i tych, którzy działali poza terenem jego władztwa w tym celu albo ściągał ich do siebie, albo, kiedy to nie było możliwe, gotów był nawet do gestów tak spektakularnych jak rozłupywanie siekierką głowy Trockiego w dalekim Meksyku.

Później znacznie mniej mordowano, było jednak oczywiste, że o ile władcy krajów naszego bloku bywali skłonni do rokowań czy nawet współpracy z działaczami i instytucjami prawicowymi, jak np. Bolesław Piasecki i jego z ONR-u wywiedziony PAX, to wszelkie przejawy lewicowości starali się tępić w zarodku – nie przypadkiem przecież za tak groźną dla siebie uważali wszelką działalność o charakterze związkowym, bowiem związki zawodowe, tworzone dla ochrony interesów pracowniczych, były dla komunistycznej elity szczególnie niebezpieczne.

Do samego końca komuniści hołdowali jednoznacznie antylewicowym założeniom: pragnęli budować silne państwo, oparte na zasadach „ładu i porządku”, o których tak lubił wspominać generał Jaruzelski, i wyzbyte wszelkich instytucji o charakterze samorządowym czy przedstawicielskim; końcowe lata komunizmu w Polsce związane są z osobą Jerzego Urbana, który miał za zadanie publicznie manifestować pogardę, jaką komunistyczne władze żywiły wobec mas pracujących.
Tych mas bali się zawsze jak diabeł święconej wody i nic też dziwnego, że na odchodnym to im właśnie wycięli najzłośliwszy numer bezczelnie kradnąc pojęcie lewicy; rozwiązująca się PZPR miała równie dobre prawo nazwać się sodalicją mariańską jak socjaldemokracją – i jeżeli wybrała wyjście drugie, to w nadziei, że w ten sposób zablokuje owym znienawidzonym masom możliwość powołania swojej reprezentacji.

Historycy ocenią to zapewne jako najbardziej perfidną, a zarazem finezyjną zagrywkę komunistów, jednak na razie mamy do czynienia z niezwykłą sytuacją, w której nikt w Polsce nie ośmiela się założyć lewicowej partii, zewsząd bowiem słychać chóralne pohukiwania komunistów i prawicowców: „Komuna to lewica! Lewica to komuna!”
Oczywiście jestem za pluralizmem – oświadcza głośno poseł Niesiołowski. – Partie lewicowe powinny wziąć udział w wyborach do parlamentu, oczywiście pod warunkiem przyznania się do zamordowania ks. Popiełuszki. Ich nieprzyznawanie się jest idiotyczną bezczelnością, bo przecież i tak wszyscy wiedzą, że księdza komuna zamordowała. A są granice bezczelności, których poseł przekraczać w życiu publicznym nie pozwoli.

Wydawałoby się, że sztuczka jest tak prosta, że się udać nie może, a przecież kiedy poseł Michnik krzyczy, że nazwie świnią każdego, kto jego nazwie lewicowcem, właśnie na tę sztuczkę się nabiera, a jego krzyk jest w ramach tej sztuczki w pełni uzasadniony; gdyby bowiem ktoś obciążył posła Michnika odpowiedzialnością za śmierć ks. Popiełuszki, nazwanie takiego kogoś „świnią” byłoby i tak szczytem franciszkańskiej łagodności.

Więc kto się odważy stworzyć w Polsce lewicę? Sytuacja jest tym bardziej skomplikowana, że w okresie przechodzenia do kapitalizmu oczywistym interesem spadkobierców PZPR-owskiej nomenklatury jest ocalenie stanu posiadania, zdobycie tytułów prawnych, które by pozwoliły zachować w tych nowych warunkach przynajmniej część dóbr zdobytych w poprzedniej epoce, co w oczywisty sposób skłaniać może na przykład w kierunku liberalizmu, ale na pewno nie ku lewicowości.

Zabawne, że taką zdolność przetrwania czy może odtwarzania się wykazała dawna koalicja PAX-owsko-PZPR-owska: przecież tylko dalszej harmonijnej współpracy obu tych przekształconych instytucji zawdzięczamy dzisiejszą niemożność zaistnienia lewicy w Polsce. Nie jest dla mnie jasne, czy ci wszyscy, którzy deklarują się jako zapiekli wrogowie komuny, a jednocześnie nazywają ją lewicą, zdają sobie sprawę z tego, co czynią. Przecież ta znienawidzona przez nich komuna istnieć będzie tak długo, jak długo będzie się ją nazywać lewicą; oto okazuje się, że w czasach, gdy się owej komunie odbiera najrozmaitsze zagrabione przez nią walory, zupełnie bezsensownie chce się jej pozostawić walor lewicowości, ukradzionej dokładnie tak samo jak wszystko inne.

(...) Więc bardzo proszę, żeby mi nie wmawiać, że wzywam do wieszania komunistów na latarniach – tak się przypadkiem złożyło, że na oblanym benzyną posterunku milicji w Otwocku miałem szansę sprawdzić, że dążeniu do linczu gotów jestem przeciwstawić się nie tylko bezpiecznymi środkami publicystycznymi – ja tylko jestem za tym, aby pamiętać o tych wszystkich, którzy skrzywdzili człowieka prostego. Dla pamięci zostało to nawet wyryte na gdańskim pomniku.

Gruba kreska, na którą powołuje się gen. Kiszczak, żądając, aby wszystkich traktować równo, prowadzi prostą drogą do przestępstwa: każdego, kto by się ważył porównać mnie do Czesława Kiszczaka, oskarżę o zniesławienie (art. 178 §1 k.k.) i nie ma takiej możliwości, abym tego procesu nie wygrał.
I to jest w całej sprawie najważniejsze, oto bowiem swoim postępowaniem piszemy dzisiaj kolejny rozdział dziejów honoru w Polsce, a dzieje honoru nierozerwalnie wiążą się z dziejami infamii, wobec której żądanie nazwania jej po imieniu jest naprawdę moralnym minimalizmem.

Niezwykłe, że poszukując moralnych uzasadnień dla politycznej decyzji, na mocy której postanowiono członkom byłej nomenklatury zapewnić bezkarność, częstokroć odwoływano się do chrześcijańskiej zasady wybaczenia zupełnie nie zdając sobie sprawy, jaka tu czyha pułapka: kościół nie udziela rozgrzeszenia bez aktu skruchy – a hasło grubej kreski wywołało ze strony byłych władców peerelu raczej akty buty.

Adam Michnik chce nas zmusić do życia bez Boya. Najpierw w "Tygodniku Powszechnym" (nr 30), w wywiadzie z ks. Bonieckim, później w "Gazecie Wyborczej" (nr 189) w polemice ze Stanisławem Krasnowolskim, czołowy niegdyś protagonista lewicy laickiej publicznie wyrzeka się Boya, wywodząc, że w świecie, w którym przyszło nam żyć, po epoce lagrów i łagrów, nie ma miejsca dla Boya , uosobienia wolnomyślicielskiej postawy polskiej inteligencji.

Boy to przede wszystkim walka o prawdę, a więc walka z zakłamaniem, a co za tym idzie z tymi wszystkimi, którzy z jakichkolwiek względów przedkładają nad prawdę fałsz, a nad wiedzę ciemnotę. Jeżeli tak się Boya rozumie, to oczywiste, że życie bez Boya jawi się jako grzech najcięższy dla intelektualisty, grzech, którego odpuścić nie można, bo godzi on w fundament naszej kultury.

Adam Michnik, jeden z czołowych europejskich intelektualistów naszego czasu, jest zarazem wybitnym politykiem; jednym i drugim stawał się w dziwnej, sztucznie stworzonej rzeczywistości, która składała się prawie wyłącznie z wad, miała jednak tę niezwykłą zaletę, że można w niej było jednocześnie być wybitnym intelektualistą i wybitnym politykiem. Ale dzisiaj tamta rzeczywistość już nie istnieje, a Adam Michnik nie chce tego przyjąć do wiadomości.

Żyjemy dziś w częściowo normalnym kraju – normalności tej nie należy oczywiście przeceniać, ale udało się nam przynajmniej tyle, że nie żyjemy już w kraju totalnie i konsekwentnie nienormalnym. A oznacza to w praktyce społeczny podział pracy: intelektualiści mają zajmować się prawdą, a politycy znajdowaniem doraźnych rozwiązań, uwzględniających realia.

Polityk we współczesnej Polsce musi brać pod uwagę stanowisko Kościoła katolickiego, który zupełnie niezależnie od publicznych deklaracji w tej sprawie, bierze żywy udział w życiu politycznym i ma pokaźny wpływ na wyniki wyborów, a co za tym idzie, i na kształt rządu i prowadzonej przez niego polityki. Jeżeli więc ktoś jest w dzisiejszej Polsce politykiem, musi dbać, by sobie Kościoła nie zrażać, i to bez względu na to, czy sam do tego kościoła należy, albo czy podziela jego poglądy.

Intelektualista znajduje się w skrajnie odmiennej sytuacji; jemu nie wolno sobie pozwolić na relatywizm, będący podstawą uprawiania polityki. Polityk może np. uzależniać swoją zgodę na ustawę antyaborcyjną od tego, czy inny polityk wyrazi zgodę na ustawę budżetową – intelektualiście tego nie wolno.

Adam Michnik pragnie dziś narzucić obowiązujące polityków normy wszystkim współobywatelom i domaga się uznania kierowniczej roli Kościoła nie pozostawiając żadnej alternatywy, chyba że ktoś chciałby przyjąć do siebie proponowane przez Michnika kategorie "ateizm tramwajowy" bądź "antyklerykalizm zoologiczny". Takie propozycje można robić bezkarnie tylko w świecie bez Boya , aby nie dosięgnął polityka-Michnika piorun ironii, aby nie musiał jak diabeł od święconej wody parskać i krztusić się słysząc o "katolicyzmie pekaesowym" na przykład.

Oczywiście pekaesowy katolicyzm nie jest Michnikowi szczególnie bliski, prawda jest znacznie bardziej dramatyczna: uznając tryumf Kościoła Michnik dochodzi do politycznego wniosku, że jedyne, co mu pozostaje, to gra na frakcje, i że on tradycyjnie będzie popierać tę liberalną, a nawet otwarcie przyznawać się do błędów i wypaczeń minionej epoki św. Inkwizycji.
W świecie bez Boya Michnik pytany o zdanie w sprawie wypowiedzi ks. Prymasa na temat AIDS, choroby biorącej się z grzechu i rozprzestrzenianej zgodnie ze wskazaniami Kościoła, zabraniającego używania prezerwatyw – otóż w świecie bez Boya może Michnik odpowiadając na to pytanie mówić wiele i obrazowo na temat nieziemskiej dobroci św. Franciszka. Świat bez Boya daje mu gwarancję, że nikt nie odważy się przeszkodzić takiemu zabiegowi. W świecie bez Boya może Michnik udawać, że można traktować serio wskazanie św. Pawła, iż istnieje religijny obowiązek posłuszeństwa władzy świeckiej, o ile jest ona legalna. A któż ten legalizm zbada? Prymas Wyszyński w sierpniu 1980 roku wzywał do przerwania strajku. Czy dlatego, że legalnie rządził nami Babiuch? Jeśli Papież ściskał dłoń Gierka i Jaruzelskiego, to może nasze przeciwko nim bunty były grzechem?
Z kościelnego punktu widzenia grzechem były, a zarazem i nie były, grzeszyliśmy bowiem nie słuchając Prymasa Tysiąclecia, ale czyniliśmy tak w słusznej – jak się okazało – sprawie. Ty, Adasiu, też masz zapewne nadzieję, że wolno ci się zaprzeć Boya po trzykroć, zanim kur zapieje, działasz bowiem w sprawie słusznej, popierając puławian przeciw natolińczykom, ale proszę, bój się Boya .

Nastały w ogóle ciężkie czasy dla niedowiarków – bo proszę na przykład pomyśleć, jak się strasznie taki niedowiarek męczy, aby uwierzyć, że strona kościelno-państwowa, w przeciwieństwie do opozycyjno-sejmowej upiera się przy prowadzeniu kampanii wyborczej na terenie kościołów i kaplic. Taki niedowiarek zaraz sobie przypomina, jak Herkules odmówił walki z Amazonkami, wywodząc, że jeśli wygra, będą go nazywać damskim bokserem, Jeśli zaś przegra, będzie wstyd na całą mitologię.

Więc jeśli te 94% z ogonkiem i dwukrotnym wsparciem papieża, z biciem w dzwony i Matką Boską w Klapie chce się skonfrontować z niespełna 6%, podzielonymi w dodatku na prawosławnych, jehowitów i heretyków wszelkiej maści nie wspominając Żydach i ateuszach, to jako żywo wstyd nawet taką konfrontację wygrać, a co tu mówić o możliwej przegranej.

Niedowiarkowi przychodzi oczywiście do głowy, że to wszystko musiał być pomysł Cimoszewicza, który zresztą zapewne wedle GUS-owskich obliczeń – tradycyjnie bezstronnych i jak najdalszych od chęci przypodobania się aktualnej władzy – należy do owych ponad 94% katolików i jako jeden z nich zdołał tę swoją ideę stosownymi kruchcianymi drogami gdzie trzeba podrzucić i przeprzeć. W co by można w tej sprawie uwierzyć innego – nie jestem sobie w stanie wyobrazić.

Kardynał Glemp trafnie zauważył w związku z rozpoczęciem się kolejnej fazy awantur o ustawę antyskrobankową, że oto świat z zainteresowaniem na nas patrzy, ciekaw, co też Polacy zrobią ze swoją wywalczoną nareszcie wolnością i demokracją. Z przyjemnością stwierdzam, że w tej sprawie jesteśmy z księdzem kardynałem tego samego zdania.

Dalej ksiądz prymas proponuje, abyśmy ustawę antyskrobankową ofiarowali Europie – i tu nie jesteśmy już tego samego zdania, bowiem ja wziąłem sobie do serca nauki swojego protestanckiego dziadka, który zawsze powtarzał, by nie uszczęśliwiać bliźnich wbrew ich woli. Otóż wydaje mi się, że jeśli komuś coś ofiarowujemy, powinniśmy się zastanowić, czy obdarowany będzie zadowolony z prezentu – w przeciwnym wypadku mogłoby dojść do tego, że ktoś wpadłby na pomysł np. ofiarowania księdzu prymasowi na imieniny dobrze prosperującego sex shopu o korzystnej lokalizacji.

Pomysł jest oczywiście bardzo dowcipny, ale trzeba potencjalnego ofiarodawcę przestrzec, że tym prezencikiem zapewne nie zaskarbi sobie wdzięczności księdza kardynała ani też jego poparcia w swoich interesach. I należy przypuszczać,że właśnie o to księdzu kardynałowi chodzi.Bo ów powrót do Europy, o którym tyle się ostatnio mówi, i o którym wielu ludzi w Polsce marzy, wcale nie dla wszystkich będzie korzystny.

Europa bowiem to – w przeciwieństwie do Azji – kontynent, na którym kościół jest bardzo starannie oddzielony od państwa i nie ma wielkiego wpływu na politykę, i to już od dawna. U nas natomiast wielkie zasługi dla umocnienia politycznej roli kościoła położyli komuniści, zupełnie niezależnie zresztą od tego, co sobie w tej sprawie planowali, ale ich talenty do osiągania maksymalnej rozbieżności między planami a rzeczywistością są powszechnie znane. Tak czy owak na dalsze prześladowania, tak dla kościoła wzmacniające, liczyć już nie można i widmo zlaicyzowanej Europy zaczęło krążyć po Episkopacie.

Ta groźna Europa ma również i to do siebie, że jest demokratyczna, a demokracja nie jest bynajmniej ulubienicą kościoła katolickiego – przeciwnie, to nie gmina wybiera proboszcza, jak u heretyków, nie diecezja wybiera biskupa, ale ich wszystkich przywozi się – mówiąc po laicku – w teczce. „Demokracja jest – mawiał Władysław Gomułka – ale nie dla wszystkich”. W kościele katolickim jest ona zastrzeżona dla kardynałów, którzy demokratycznie wybierają papieża i to by było na tyle. Największe protesty zwolenników ustawy antyskrobankowej budzi pomysł przeprowadzenia w tej sprawie referendum, co jest zupełnie oczywiste: przecież gdyby większość katoliczek nie chciała sobie robić skrobanek, ustawowy zakaz nie byłby do niczego potrzebny. Jednakże kościół katolicki – instytucja o wielowiekowej tradycji – doskonale pamięta, że prapraprababki dzisiejszych katoliczek wierzyły w swoim czasie w Perkuna i Światowida i bynajmniej nie chciały się po dobrej woli ze swoją wiarą rozstać: dla ich dobra, choć wbrew ich woli, należało te słowiańskie zabobony wyrżnąć z ich świadomości, bowiem uszczęśliwianie bliźnich wbrew ich woli jest właśnie istotą misji kościoła.

Nie o to przecież chodzi, by chodziły na lekcje religii te dzieci, które chcą na nie chodzić do kościoła – rzecz w tym, aby zmusić do uczestnictwa tych, którzy do kościoła z własnej woli ani potrzeby nie pójdą i dlatego przymus szkolny jest w tej sprawie kąskiem tak łakomym. W owej groźnej ideowo Europie sprawdzono eksperymentalnie ponad wszelką wątpliwość, że kościół nie dysponuje środkami ani sposobami perswazji, które mogłyby odwieść wiernych od stosowania środków antykoncepcyjnych i przeprowadzania skrobanek. Nic więc dziwnego, że w tej sytuacji chce kościół wykorzystać czas, kiedy Polska nie stała się jeszcze państwem demokratycznym, a członkowie parlamentu nie są przedstawicielami społeczeństwa, w związku z czym można nimi dosyć łatwo manipulować.

I oto ten sam parlament, który – jak się często słyszy – nie jest godny uchwalić nowej konstytucji, okazuje się wygodny do uchwalenia ustawy antyskrobankowej; ksiądz prymas ma nadzieję, że przy pomocy swoich gromkich oświadczeń zdoła go do tego przymusić.

To zresztą bardziej prawdopodobne niż perspektywa, że wzruszona naszym darem Europa porzuci swoje demokratyczne przyzwyczajenia, a kardynała Glempa obwoła swoim duchowym przywódcą – pewne natomiast, że Jeśli tego rodzaju ustawę uchwalimy, zaznaczymy tym samym swoją od Europy odrębność, dowiedziemy, że chcemy iść inną drogą, którą zresztą kroczy wiele ludów Azji przyznających swoim przywódcom religijnym prawo rządzenia państwem.

Naprawdę interesujące, czy na swojej drodze do Europy dokonamy i tego zwrotu w kontynuacji?

3 lutego 1991

Nigdy nie byłem w Oświęcimiu i wcale się tam nie wybieram. Należę do pokolenia, które było Oświęcimiem szantażowane od małego. Szczególnie lubował się w tych szantażach tow. Wiesław, dla którego straszenie hitlerowcami było jednym z najulubieńszych zajęć. Ale przecież nie on jeden. Oświęcim to był uniwersalny argument przeciwko nam: wyście tego nie przeżyli, więc powinniście siedzieć cicho i słuchać starszych, a wasz głos tak nigdy nie będzie pełnowartościowy.

Trafnie – choć bezwiednie – ujęła ten problem Krystyna Siesicka, autorka wychowawczych powiastek dla peerelowskiej młodzieży: otóż w którejś z jej powieści klasę nastolatków prześladuje okropna nauczycielka, z którą nie sposób wytrzymać. Na szczęście młodzi bohaterowie dowiadują się, że ich Pani była w Oświęcimiu, w związku z czym trzeba jej wszystko wybaczyć. Skoro była w Oświęcimiu, wolno jej się nad uczniami znęcać, a ci powinni przyjmować to z ochotą.

Jeżeli o mnie chodzi, efekt straszenia Oświęcimiem dał skutek paradoksalny: jak tylko ktoś zaczyna mnie Oświęcimiem straszyć, podejrzewam od razu grubszy szwindel. Oczywiście moja reakcja jest głęboko nienormalna, ale przecież jednocześnie dobrze ugruntowana. Czysty Pawłow. Słyszę: mówią o Oświęcimiu – myślę: będą oszukiwać.

Wspominam o tym wszystkim dlatego, że właśnie znowu postraszono mnie Oświęcimiem, tyle że tym razem za straszenie wziął się episkopat. Księża biskupi krzyczą: „Oświęcim! Oświęcim!” na wieść o projekcie zorganizowania referendum w sprawie ustawy antyaborcyjnej. Swoją drogą interesujące, jak oni do tego doszli – co mianowicie wspólnego miałyby mieć hitlerowskie zbrodnie z demokratyczną procedurą stanowienia prawa? Oczywiste jest jedno: argumentu z Oświęcimia używa się po to i tylko po to, aby dyskusję uniemożliwić, aby temu, kto takiego argumentu użyje, nie można było odpowiedzieć.

Niemniej jednak w użyciu przez księży biskupów tego właśnie argumentu tkwi racjonalne jądro. Oświęcim bowiem to synonim czegoś najgorszego, co się mogło zdarzyć. A oto w Polsce może się właśnie zdarzyć najgorsza rzecz, jaką jest w stanie wyobrazić sobie biskup: oto do naszego katolickiego w 99% kraju przyjedzie lada tydzień papież, wezwie do głosowania za ustawą antyaborcyjną, a chwilę po jego wyjeździe społeczeństwo uda się do urn wyborczych, aby dać wyraz swoim poglądom w owej delikatnej materii. Gdyby do tego doszło, mogłoby się wydać, że polskie społeczeństwo nie słucha papieża. Jest to dla normalnego biskupa perspektywa tak przerażająca, że szukając dla niej właściwego określenia natychmiast znajduje odpowiednio przerażające słowo: „Oświęcim!” Niesłuchanie papieża jest grzechem ciężkim i powinno być objęte tajemnicą spowiedzi, wtedy wszystko jest w porządku, podobnie jak ze skrobankami: nie o to chodzi czy będą, czy nie będą, ważne, żeby ich oficjalnie nie było.

Kościół jest bowiem instytucją nauczającą, w związku z czym ma z urzędu rację. W tej sytuacji wszelka debata nad kwestiami, w jakich kościół ma ochotę się wypowiedzieć, jest oczywistym zamachem na samą jego istotę – kościół nigdy i w żadnej sprawie nie był ciekawy zdania swoich wiernych ani też i nikogo innego – gdyby taką ciekawość wykazał, byłby to znak, że nie jest pewny swego – a jest to sytuacja nie do pomyślenia.

Nie jest bowiem tak, by społeczeństwo było upoważnione do przesądzania o kształcie swojego kościoła – przeciwnie, to kościół ma orzekać o kształcie społeczeństwa. A w dzisiejszej Polsce kwestia ta staje szczególnie ostro, musi bowiem kościół odzyskać swoją identyczność poważnie naruszoną w latach stanu wojennego. Stało się bowiem tak, że z przyczyn od kościoła zupełnie niezależnych nagłe znaleźli się w nim wszyscy niepokorni z całej Polski.

Nie popełnimy przesady mówiąc, że tak ścisłych związków elit intelektualnych z kościołem katolickim nie notowała historia od czasów średniowiecznych. I co robić z taką anomalią, gdy zabrakło Wojciecha Jaruzelskiego, który potrafił dokonać tego cudownego zespolenia? Teoretycznie możliwości są trzy: albo kościół dostosuje się do swoich nowych niepokornych owieczek, albo niepokorni nauczą się pokory, której poprzednio i pałą nie można było z nich wydusić, albo każdy pójdzie swoją drogą.

Wiele wskazuje na to, że hierarchia kościelna stara się za wszelką cenę pozbyć niewygodnych dla siebie – bo jednoznacznie konkurencyjnych – elit intelektualnych. Kolejne wystąpienia biskupów, w tym ów ostatni kuriozalny pomysł porównywania pomysłu referendum w sprawie dopuszczalności skrobanek z hitlerowskim ludobójstwem – wszystko to czyni wrażenie, jakby było robione specjalnie w tym celu, aby przepłoszyć z okolic kościoła każdego szanującego się inteligenta.

A czas po temu najwyższy, bo lata walki o demokrację wytworzyły w kraju liczną i silną elitę złożoną z łudzi nie przywykłych do pokornego słuchania księdza proboszcza, gotowych za swoje przekonania iść do więzienia czy pod milicyjne pałki – gdyby tacy ludzie mieli na dłużej pozostać w orbicie kościoła, chcieliby go zmienić na lepszy. A on przecież już jest najlepszy.

19 maja 1991

Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych
.... pisał biskup Krasicki przed ponad dwustu laty, sam zapewne nie wiedząc, że pisząc te słowa staje się ojcem założycielem potężnej „katolewicy”, owej piątej kolumny, która zalęgła się w zdrowym, sarmackim ciele polskiego kościoła.

Dziś czasy nie tak liberalne jak za panowania króla Stasia, więc Monachomachii nie można dostać w żadnej księgami, a z wydania dzieł zebranych księcia biskupa na wszelki wypadek zrezygnowano. Nie mówię już, aby teksty Krasickiego nadawać przez radio, czy nie daj Boże, telewizję. Nie chciałbym urazić Pawła Kukiza z zespołu „Piersi”, ale to wszystko, o co takie dziś awantury, jest w porównaniu z satyrami biskupa Krasickiego po prostu pieszczotą dla naszego sarmackiego kościoła. A co gorsza – sam Paweł Kukiz nie jest biskupem warmińskim, co stwierdzam z wyraźnym nieukontentowaniem.

W piosence „Piersi” jeden proboszcz wypija raptem dwie flaszki – takeśmy skarleli! – podczas gdy u Krasickiego tłumy zakonników różnych reguł wlewają w siebie niepoliczalne hektolitry alkoholu, ale i tego jednego pijanego proboszcza niektórzy zamierzają bronić tak, jak się broni prawd wiary. Jeżeli się proboszcz urżnął, to jest to wewnętrzna sprawa kościoła i wara od niej świeckim. Ciekawe, że podobny w istocie pogląd zaprezentował ostatnio któryś z generałów SB oskarżonych o współudział w zabójstwie ks. Popiełuszki, przyznając się ze skruchą, że słynny IV Departament posuwał się do takiego aż prześladowania księży, iż specjalnie posyłano milicyjne patrole w okolice plebanii, gdzie odbywały się imieniny proboszcza, aby złośliwie wyłapywać wracających po pijanemu gości i odbierać im prawa jazdy. Na szczęście – jak wiadomo – ów występny IV Departament rozwiązano, tym samym rozwiązując – jak rozumiem – problem.

Ignacy Krasicki wziął dla swojej Monachomachii formę z Jerozolimy wyzwolonej Tassa, ważąc się tym samym angażować w swoje kpiny z pijanych mnichów epos sławiący obrońców Grobu świętego. Na dobitkę kazal się tym mnichom okładać nie tylko kuflami czy kielichami, ale nawet i świętymi księgami. I znów okazuje się, że zapożyczenie przez „Piersi” melodii z kościelnej piesni jest drobiazgiem w porównaniu z ekscesami, jakich dopuszczał się biskup Krasicki.

A przypominam Krasickiego nie dla żartu – bo spór o kształt państwa, w którym będziemy żyli, o kształt umowy społecznej, na której ma się to państwo opierać, jednoznacznie nawiązuje do czasów sprzed dwustu lat. Jest to spór o to, jakiego rodzaju argumenty mają większą wagę: te, które znaleźć można w świętych księgach, czy te, które dyktuje ludzki rozum. Jest to więc spór tego rodzaju, że brak w nim miejsca na kompromis – nie ma bowiem ani argumentów częściowo rozumowych, ani częściowo objawionych.

W tak rozumianym sporze jedna ze stron zawsze będzie musiała być pognębiona: jeśli bowiem wedle współczesnych fundamentalistów godzi w chrześcijańskie wartości i obraża uczucia religijne piosenka krytykująca proboszcza postępującego wbrew nakazom kościoła, bo – wedle tych fundamentalistów – duchowna sukienka zapewnia immunitet wyjmujący spod krytyki człowieka, który ją nosi, bez względu na to, jak postępuje – otóż jeżeli tak by miało być, to wszyscy, którzy wyższości kościoła nad wszystkim co świeckie nie uznają, staliby się obywatelami drugiej kategorii. Aby się na to zgodzić, trzeba by się cofnąć w czasy dawniejsze od tych, kiedy żył i tworzył biskup Krasicki.

„Trzeba się uczyć, przeminął wiek złoty” – czytamy w Monachomachii – i jest to zdanie na wskroś aktualne. Swoją wysoką pozycję w Polsce zawdzięcza dzisiejszy kościół katolicki w znacznej mierze latom prześladowań ze strony komunistów. Ale ten złoty wiek przeminął i choć minione prześladowania ciągle jeszcze procentują, jednak coraz większy wpływ na aktualną pozycję kościoła będą miały codzienne postępki reprezentujących go ludzi.
Ignacy Krasicki nie wymyślił ani miasta, gdzie było „klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”, ani ciemnoty ówczesnych mnichów, ani ich pijaństwa. Paweł Kukiz też nie wymyślił proboszcza ze swojej piosenki rozbijającego po pijanemu toyotę – po prostu przeczytał o tym w gazecie.

Czy jedyny wniosek, jaki z tego da się wyprowadzić, jest taki, aby powołać kościelną cenzurę, w nadziei, że się Kukiz o niczym nie dowie?

Czy wszystkie instytucje życia publicznego mają zostać poddane kościołowi? Nie jest to niestety pytanie retoryczne – religia stała się szkolnym przedmiotem, Izby Lekarskie kierują się prawdą objawioną, z aptek ruguje się środki antykoncepcyjne, sejm pracuje nad ograniczeniem prawa do rozwodu, a nawet powołano już Chrześcijańskie Stowarzyszenie Chorych na Cukrzycę w Polsce (adres znany redakcji). W tej sytuacji nie pozostaje mi nic innego, jak prosić Pawła Kukiza o zaśpiewanie piosenki „My chcemy a w książce, w szkole...”

Albo przynajmniej biskupa Krasickiego.

13 listopada 1992