Polemiki

Zazwyczaj tak bywa, że w chwili, gdy ktoś odchodzi, nie pamięta się już dokładnie wszystkich okoliczności związanych z jego pojawieniem się na świecie i chociaż Janowi Woreczce przyszło istnieć zaledwie parę miesięcy, jest tak i w jego wypadku.
Pamiętam, że Woreczko urodził się we wrześniu 1977 roku w "Harendzie" podczas mojej rozmowy z redaktorem nieistniejącego jeszcze "Głosu", nie potrafię jednak powiedzieć, co było powodem tych narodzin; czy decydującą role odegrał tu mój strach przed podpisaniem tekstu własnym nazwiskiem, czy cień nadziei, że jeśli tym podpisaniem nie będę prowokował losu, zdobędę możliwość znalezienia pracy czy publikowania.
Czy więc – jeśli dziś przychodzi mi tu Woreczke pogrzebać – jego powołanie do życia było pomysłem poronionym, skutkiem nieprecyzyjnej analizy rzeczywistości, złudnych strachów i złudnych nadziei? Pewnie sprawa nie jest aż tak prosta, tym bardziej, że do dziś jeszcze trafiam na rozmaite, również jakby nieco dziwne nazwiska, a wymyśleni ludzie prowadza nawet ze sobą polemiki ( (np. Filip Płaskowicki z Natalią Naruszewicz). Myślę, że ogromna większość tych, zaludniających niezależne wydawnictwa fantomów zrodziła się podobnie jak Woreczko i często żyje dzisiaj prawem inercji, korzystając z tego, że powszechna jest niechęć do zabijania (nawet piórem), czego natomiast powiedzieć nie można o prokreacji, uznawanej zazwyczaj za czynność przyjemną.
Morduję dzisiaj Jana Woreczkę z dwu niezależnych powodów z jednej strony ruch, w którym Woreczko uczestniczył i który współtworzył, osiągnął taki zasięg, że chroni swego uczestnika, z drugiej strony prawdziwy podpis wydaje mi się niezwykle ważny i z innego punktu widzenia – wszem i wobec wiadomo, że zwolennicy obecnego systemu społeczno –politycznego Polski po prostu nie istnieją, a niepodpisana imieniem i nazwiskiem opozycja liczy w Polsce około trzydziestu milionów ludzi, bo nawet dzieci z młodszych klas szkoły podstawowej przynoszą masowo do domu kawały polityczne, a czegóż nie mówią dorośli w kolejkach i tramwajach…
Jest jednak tak, że to bycie przeciw jest anonimowe, że kiedy trzeba cos podpisać, "nasza partia" ma miliony zwolenników, karnie i w ordynku idących do urn wyborczych albo na masówkę protestującą odważnie przeciw bombie neutronowej. Kilkanaście podpisów założycieli KOR-u latem 1976 roku dokonało pod tym względem świadomościowej rewolucji w społeczeństwie.
Woreczkę trzeba dziś pogrzebać także dlatego, aby wreszcie zerwać z tak charakterystycznym dla naszego polskiego życia schizofrenicznym brzuchomówstwem. Przecież, jeżeli powoływałem go kiedyś do życia, to właśnie po to, aby – przynajmniej takie były moje intencje – mówić jednocześnie dwoma głosami, aby Woreczko mówił swoje, a Walc w "Polityce" swoje. Oczywiście żywiłem nadzieję, że między tymi dwoma głosami nie będzie sprzeczności, a tylko różnice. Była to oczywiście droga szukania jakiegoś kompromisu, z głęboką nadzieją, że będzie to kompromis mądry, a jednocześnie honorowy.
Ale tego kompromisu nie ma i nie może być – bo jak mówi mędrzec Boy: « w tym największy jest ambaras - żeby dwoje chciało naraz », a nie muszę tu chyba powtarzać analiz dokonywanych wielokrotnie przez Woreczkę analiz, z których wynikało, że władza w Polsce istnieje sama dla siebie i w najmniejszym stopniu nie jest zainteresowana jakimkolwiek kompromisem z ludźmi o poglądach niezależnych – jej celem jest wyeliminowanie ich z życia publicznego i zastąpienie ich ludźmi dyspozycyjnymi, a więc takimi, którzy żadnej niezależności nie dają po sobie poznać.
Jasne, że nie jest to tylko problem mój i Woreczki, ani też tylko dziennikarzy piszących w rozmaitych niezależnych czasopismach pod pseudonimami: jest to problem całego polskiego społeczeństwa, od lat trzydziestu paru uczącego się mówić dwoma językami. Sformułujmy problem jasno: zdecydowaną już dziś większość obywateli PRL tej dwujęzyczności uczono od urodzenia. Wiadomo, że istotniejszą od prawdziwości wygłaszanego sądu jest sytuacja, w jakiej się go wygłasza, bo jak są ludzie równi i równiejsi, tak i prawdy są różne; Jedna dla księdza, druga dla pani nauczycielki, jedna przy wódce, druga na zebraniu, jedna uczciwa, druga użyteczna.
Dzień po dniu, przez 365 dni w roku, przez tysiące dni naszego życia jesteśmy uczeni, że prawda oficjalna, prawda przed panią nauczycielką, na zebraniu pracowniczym, w gazecie czy dzienniku telewizyjnym musi być nieprawdziwa w tradycyjnym sensie tego słowa, musi być sprzeczna z naszym doświadczeniem i naszą wiedzą, wreszcie z naszymi poglądami, jeśli przypadkiem takie posiadamy. Jesteśmy uczeni, że jeśli komuś przyjdzie wypowiadać się w sytuacji oficjalnej, musi mówić odpowiednim językiem, musi kłamać, czy przynajmniej mówić półprawdy.

Nie chcę tu wcale występować jako radykalny moralista, który nie dopuszcza kłamstwa nigdy i nigdzie, ale zadajmy sobie sprawę, że jeżeli kłamstwo jest wszechogarniające, jeżeli nie jest ograniczone ani w czasie ( trwa już ponad trzydzieści parę lat) ani też nie ma ludzi poza jego krąg wyłączonych (jest nas ponad 30 milionów dwujęzycznych), stopniowo będziemy zapominać języka, którym mówi się prawdę.
I dlatego urządzam dziś uroczysty pogrzeb Jana Woreczki. Człowiek ma tylko jeden głos, a jeżeli mówi dwoma, to jest albo cyrk, albo paranoja. Za uczestnictwo w tej zbiorowej wariacji każdy odpowiada sam, tak jak godzi się lub nie godzi na dwujęzyczność.
I jeszcze jedno: Woreczko mógł żyć, jeżeli ja, ze swoim nazwiskiem, mogłem żyć gdzie indziej. Jeżeli zaś mnie nie dają żyć – ja nie dam żyć Woreczce i zajmę jego miejsce.

Kowalski Sergiusz , W obronie kompromisu, Głos nr 11-12, 1979 - polemika z tekstem J. Walca, Pamięci Jana Woreczki

Tekst ten kieruję do Jana Walca w odpowiedzi na jego felieton pt. Pamięci Jana Woreczki opublikowany w 6 numerze miesięcznika "Głos" .
Streszczę tezy tego felietonu tak jak go rozumiem, w przypadku niewłaściwej interpretacji ciąg dalszy będzie polemiką z postawą, która istnieje, a którą uważam za szkodliwą, nawet, gdyby Walc jej nie wyrażał i rezygnując z pseudonimu postanowił podpisywać własnym nazwiskiem swoje teksty drukowane w prasie opozycyjnej. Jego felieton jest komentarzem do tej decyzji. Walc pisze o sobie po to jednak, by sformułować pewne wskazania ważne dla wszystkich.
Jakie? Otóż, należy jawnie głosić swoje poglądy, gdyż to właśnie, a nie ich treść jest specyficzne dla opozycji. Według Walca zwolennicy obecnego ustroju PRL nie istnieją. Wszyscy są przeciw i tylko ta forma sprzeciwu odróżnia opozycję od innych. Całość społeczeństwa rozpada się na dwie kategorie: jedni - nieliczni, choć jest ich coraz więcej -postępują słusznie, drudzy zaś błądzą, bo używają pseudonimów. Poza granicami postawy jasnej i zdecydowanej zaczynają się manowce kompromisu, otwiera się niepostrzeżenie droga do kłamstwa i schizofrenii podwójnego języka. Kompromis jest złem. Jest też złudzeniem, gdyż zawsze chodzi tu o kompromis z władzą, ta zaś ufa w swoje siły; wspólne z władzą wartości nie istnieją, każde ustępstwo musi być wymuszone.
Walc podkreśla dwa aspekty postępowania, które zaleca: pragmatyczny - jawność działania decyduje o istnieniu opozycji, jej miejscu w świadomości społeczeństwa i możliwościach wywierania wpływu na sytuację w kraju, oraz wychowawczy - traktuje swoją decyzję jako przykład dla innych.
Wraz z Janem Walcem doceniam odwagę, rozumiem też radość, która towarzyszy odrzuceniu krępującej zależności. Niepokoi mnie natomiast jego ton wymagający i nietolerancyjny.
Alternatywę stwarza postawa, którą nazwę otwartą. Po odrzuceniu kategorii "jedynego celu" , "swojego" , i "wroga" , kompromis staje się cenną umiejętnością; nie niszczy, ale wzbogaca. Postawa otwarta każe skupiać się na tym, co łączy, nie zaś na tym, co dzieli; stwarza możliwość szerokiego współdziałania bez utraty własnej tożsamości.
Operowanie kluczem "my" i "oni" jest szkodliwym uproszczeniem, pozwala po uprzednim zaliczeniu się do grupy "my" przyjąć postawę łatwej pryncypialności. Nie można dążyć do tolerancji uprawiając nietolerancję, tak samo, jak nie można ustanowić demokracji przez dyktaturę.
Każdy krok, każde działanie ma wartość samoistną i tak należy je oceniać. Postawa przeciwna, utylitarna, każe cenić częściowe zaangażowanie przez to tylko, że może ono prowadzić do zaangażowania pełnego, dopuszcza je jako etap przejściowy, konieczny, być może, ale nie najlepszy w drodze indywidualnego rozwoju.
Dla opozycji postawa otwarta jest koniecznością, bowiem działania opozycyjne możliwe są tylko przy istnieniu strefy przejściowej. Centrum ruchu stanowią grupy zdeklarowanych uczestników. Między nimi a społeczeństwem jest płynne przejście. Jego istnienie umożliwia opozycji dostęp do różnych środowisk, źródeł informacji; tworzy społeczny kontekst jej działania, jest warunkiem jej wzrostu liczebnego.
Polski ruch opozycyjny dysponuje strefą przejściową. Na jej powstanie złożyły się – poza omawianym - rozmaite czynniki (m.in. ruchy i środowiska częściowo niezależne: "Więź" , KIK, harcerska Gromada).
Brak takiej strefy wyraża się istnieniem ostrej linii podziału:odważny, lecz samotny opozycjonista wobec obcego tłumu (taki stan izolacji jest do pewnego stopnia udziałem radzieckich dysydentów, stąd też ich aktywność skierowana jest głównie na zagranicę).
Można wybrać postawę otwartą dla niej samej. Również ze względów pragmatycznych opozycja powinna dbać o rozwój strefy przejściowej - przez pobudzanie wielu typów aktywności i dopuszczanie maksymalnej gradacji zaangażowania. Przyjęcie zasady: "wszystko albo nic" i zbyt wysokich wymagań ma nie najlepsze konsekwencje - odstrasza. Poza tym potwierdza nieprawdziwy a szkodliwy mit bohatera.
Walc daje przykład, jak należy postępować i sądzi być może, że po pewnym czasie inni współpracownicy prasy niezależnej ujawnią swoje nazwiska lub wycofają się. Mam nadzieję, że tak się nie stanie. To dobrze, że Jan Walc będzie bronił otwarcie swoich przekonań. Dobrze też, że "Głos" wydrukował jego felieton na ten temat.
Byłoby źle, gdyby Walc kogoś wystraszył swoim moralistycznym radykalizmem.

Jan Walc, Takiemu to dobrze - odpowiedź J. Walca na polemikę Sergiusza Kowalskiego - W obronie kompromisu, Głos nr 14, 1979

"Ciszej nad tą trumną!" – Ma ochotę gromko krzyknąć zabójca Jana Woreczki. Dlaczego wszyscy się tak denerwują? Dlaczego wszyscy patrzą na mnie jak na mordercę, z takim lekiem w oczach, jakby obawiali się, że zostanę recydywistą? Nie jestem bez winy. Zupełnie błędnie osądziłem, że mordowanie Woreczki , podobnie jak jego płodzenie, jest moją sprawą prywatną, gdy przecież stała się on rychło po urodzeniu własnością publiczną i duch jego po dziś dzień zupełnie publicznie straszy.

A mnie jest coraz bardziej głupio i wstyd. Jest to ten rodzaj wstydu, jakiego doświadczał Wokulski przechodząc przez Powiśle – elegancki, bogaty kupiec, w świetnym garniturze, ze złotym zegarkiem i nabitym portfelem przechadzający się wśród skrajnej nędzy. Mnie jest po prostu za dobrze. Jak słusznie od czasu do czasu pisze "Trybuna Ludu" , ci wszyscy obrzydliwi dysydenci działają we własnym tylko, partykularnym interesie. Jestem żywym przykładem tej tezy. Bynajmniej się dla nikogo i niczego nie poświęcam. Mnie jest tak przyjemniej i wygodniej.

Jestem bez pracy. Cóż to znaczy? Po prostu tyle, że nie muszę gdzieś lecieć na 8 rano, wysłuchiwać głupot jakiegoś idioty-kierownika i pić herbaty z Panią Ziutą. Już to samo jest wielkim szczęściem i powodem, by patrzeć na mnie z zawiścią. Ale to tylko początek. Brak pracy wpływa kojąco na stan moich nerwów. Zacznijmy od tego, że nie jeżdżę zatłoczonymi autobusami, nie denerwuję się perspektywą spóźnienia do biura, przyjścia akurat dwie minuty potem, jak kadrowa zabrała listę obecności. Mnie na tej liście po prostu nie ma, co jest jednym z ważniejszych powodów, dla których nie można mnie z niej skreślić. Mnie nie można zabrać premii, wyrzucić z partii, wyrzucić z pracy. Moje życie jest zupełnie luksusowe.

Jestem literatem. Znajomi literaci zawsze są czegoś podenerwowani, ciągle się boją, że im ktoś czegoś nie wyda, albo w najlepszym razie, że ktoś im popsuje w tym, co napisali. Niektórzy denerwują się tak bardzo, że czasem doklejają brodę i wąsy, wkładają ciemne okulary, podnoszą kołnierz u płaszcza i opłotkami przekradają się do redakcji "Głosu" , "Zapisu" czy "Biuletynu" (Informacyjnego), żeby niepostrzeżenie zanieść tam płody swego ducha. Ale jak oni się denerwują! Ile oni muszą pożreć relanium! Jak oni nie mogą spać po nocach!
Ci nieszczęśni literaci boją się nawet rozmawiać. Literat X gdzieś w kątku, strzelając na boki oczyma, ściska mi rękę: " Aleś pan im doładował! Niech tylko pan uważa na tego Y, przy nim lepiej nic nie mówić. On w pięćdziesiątym pierwszym…" Literat Y dopada mnie w innym kątku i mówi to samo o X. A jest ich znacznie więcej niż liter alfabetu…

Ja ich wszystkich doskonale rozumiem, pamiętam jeszcze, jak to było ze mną za życia śp.Woreczki. Pamiętam gimnastykę związaną z wetknięciem jakiejś redakcji każdego tekstu, strach, że nie wydrukują, obawę, że wszystko zmienią i radość, że coś się jednak ukazało. Znowu udało mi się ICH oszukać. Jednak wydrukowali. Pamiętam, jak kiedyś znalazłem drukowaną pracę doktorską, której autorka pomawiała Adama Mickiewicza o napisanie "Balladyny" , wspominała o Wolfgangu Amadeuszu Goethem i w ogóle czyniła wiele uciesznych rzeczy. Napisałem na ten temat artykuł pod tytułem "List otwarty do Ministra Nauki etc" . Jakże się ucieszyłem, kiedy "Polityka" wydrukowała go przerobiwszy na felieton "Gdy Sobieski był sułtanem" .

A dziś? Same luksusy. Redaktorzy w karnym ordynku stoją pod drzwiami, gryząc paznokcie, a ja sobie piszę wedle woli – raz o prokuratorze Rozwensie, Raz o Adamie Mickiewiczu. I ciągle jestem sobą. Nie przylepiam wąsów ani brody i nie boję się, że mnie ktoś nagle rozpozna, że się wyda, że wolę Mickiewicza niż prokuratora.
Nie chcę nikogo do niczego zmuszać, nikomu nie zdzieram rudej peruki! Robię coś znacznie gorszego: chodzę sobie po mieście i jestem wesoły. Z każdego komisariatu przynoszę jakąś dykteryjkę i jeszcze Woreczce urządzam pogrzeb z chorągwiami. A przecież wiadomo, że zgnoją, zniszczą, nie dadzą żyć.

Kiedy Wokulski włóczy się po Powiślu, opada go kilku rzezimieszków. Jeden z nich pyta zwyczajowo, która godzina. - Mam złoty zegarek i kilkaset rubli w portfelu - odpowiada Wokulski – chodź i weź. Napastnicy uciekają.
Cóż można mi zrobić? Można mnie oczywiście zastrzelić. Ale – wtedy to dopiero będę straszył! Dlaczego? Bo – jak mówi poeta – wszystko w wolność się zamienia, czego dotkniemy w takiej chwili. Tylko trzeba chcieć dotknąć.

Drogi,
Nie wiem zupełnie, jak z tym jest u Ciebie, ale mnie mę­czą sprawy od lat niejasne, chronicznie niezałatwione i dwuzna­czne. A z biegiem czasu takie zadawnione sprawy coraz trudniej załatwić i dlatego moje polityczne dyskusje z Tobą, kandydatem, Członkiem, a wreszcie i sekretarzem PZPR, z roku na rok rzadsze, jak rzadsze są nasze spotkania, toczyłyby się zapewne dalej pomaleńku, od imienin do imienin, bo przecież żaden z nas nie chciał właściwie ostrej konfrontacji dla starej przyjaźni, ale oto wydarzyła się rzecz, która naruszyła dotychczasową Względną i na siłę utrzymywaną równowagę.
Znalazłeś się na jednym z wykładów Jacka Kuronia, który rozbijany był przez bojówkę - powiedzmy to otwarcie - Twojej partii, Twojej władzy, współtworzonego przez Ciebie porządku społecznego, choć przyszedłeś z własnej woli, a nie służbowego obowiązku. Widziałeś na własne oczy rękoczyny i słyszałeś na Własne uszy padające wyzwiska, widziałeś fizyczny terror zastosowany przeciw wykładowi z pedagogiki, bezduszną i bezmyślną Siłę użytą dla zdławienia intelektualnych, społecznych, politycznych poszukiwań.
Na kolejnych wykładach prowadzonych przez prelegentów towarzystwa Kursów Naukowych, zrzeszającego - jak wiesz – ludzi o ogromnym znaczeniu dla intelektualnego życia kraju, ekscesy bojówkarzy powtarzają się i wzmagają; nie wiem, na ilu takich wykładach byłeś obecny - ostatnio dochodzi do kradzieży, bicia kobiet, nie mówiąc już o wykładowcach i studentach, z taką bojówkarską wprawą, że na wykładzie Jacka Kuronia 21 marca spowodowano dwa wstrząsy mózgu. Oczywiście nie wiem, co jesz­cze się wydarzy do czasu, kiedy otrzymasz ten list.
Takie są dotykalne fakty, w których po części uczestni­czyłeś osobiście, w których po części uczestniczyłem osobiście ja - tyle że nie spotkaliśmy się na jednym wykładzie. A prze­cież mogliśmy się spotkać, my dwaj, znający się lat kilkanaście, od immatrykulacji, czyli inaczej mówiąc prawie całe świadome życie. -
Coś nas u progu tego życia musiało łączyć, skorośmy się do dziś jeszcze nie rozdzielili, skoro obaj po maturze postanowiliśmy wybrać tak nietypowy w naszym pokoleniu dla chłopców dobrze zapowiadających się, kierunek studiów jak pedagogika.
Była w tym wyborze jakaś chęć społecznego działania, był opty­mizm pozwalający wierzyć, że działaniem można zmieniać i napra­wiać świat. Co do mnie - Choć zmieniłem kierunek studiów, nie zmieniłem tych przekonań.
I oto dziś spotykamy się tak dosłownie po dwóch stronach barykady. Tyle, że jeszcze do siebie nie strzelamy. Na razie.
Czy jesteś całkiem pewien, że Twoja partia nie zacznie które­goś dnia do mnie strzelać za moje artykuły czy wykłady? Kiedy ta barykada między nami wyrosła? I dlaczego?
Zapisując się do PZPR zdawałeś sobie sprawę z zawartego w niej zła i nawet je eksponowałeś dialektycznie jako motyw swojego wstąpienia: chciałeś przyjąć rolę "przyzwoitego partyjnego" , a gdyby wszyscy przyzwoici ludzie... etc. Wywodziłeś, że przynależność do PZPR stwarza możliwości działania, jakich nie ma poza tą organizacją i że te możliwości da się wykorzys­tać dla czynienia dobra.
Chciałem zawsze wierzyć i wierzyłem, że w sytuacjach, w których wybór należał do Ciebie, starałeś się raczej wybierać dobro a nie zło, ale z natury systemu, w który się wpisałeś, na bardzo wiele istotnych spraw nie miałeś wpływu, podobnie zresztą jak ja, i łączyło nas dostrzeganie i analizowanie dookolnego zła. Inaczej mówiąc czyniliśmy to samo, co miliony na­szych rodaków, to znaczy, psioczyli na rzeczywistość. Obraca­jąc się w trochę innych środowiskach, wymienialiśmy informacje i właściwie nigdy nie kwestionowałeś tego, co mówiłem, tyle, że o bardzo wielu faktach dowiadywałeś się z zaskoczeniem właśnie ode mnie, łącznie z historią ruchu komunistycznego, której starałeś się nie zgłębiać? przypuszczałem, że czyniłeś tak dla spokoju sumienia. Nie zawsze udawało mi się wierzyć bez reszty w Twoją niewiedzę o rzeczywistości, w to, że ode mnie dopiero dowiedziałeś się o wymordowaniu przez Stalina ca­łej góry KPP, ale jeśli nawet przyjąć, że o wielu sprawach nie wiedziałeś rzeczywiście, to i tak Cię to nie rozgrzesza: jeśli nie wiedziałeś, to znaczy, że nie chciałeś wiedzieć.
Ale to jest bardzo ludzkie: wiemy o tym obaj doskonale,razem studiowaliśmy np. Freuda, z jego teorią wypierania ze świado­mości tego, co wstydliwe...
Ale nie wszystko można ze świadomości wyprzeć. Widziałeś bojówkarzy w akcji i tego doświadczenia życiowego nie zdołasz usunąć ze swojej biografii i swojej świadomości. Mogłeś nie studiować historii komunizmu, mogłeś nie czytać Sołżenicyna czy Orwella albo też im nie wierzyć, mogłeś nie być w Radomiu czy Ursusie latem 1976 roku, mogłeś nie czytać Komunikatów KOR-u i dziesiątków niezależnych publikacji - mogłeś wreszcie nie pójść na wykład Kuronia, ale stało się – poszedłeś.
I w związku z tym zachodzi pytanie: co możesz teraz? Przede wszystkim czy możesz być członkiem organizacji, która walczy z działalnością naukową przy pomocy bojówek? Ty, nauko­wiec, pedagog, wielbiciel muzyki klasycznej. Czy możesz wziąć na swoje sumienie odpowiedzialność za to wszystko, co jeszcze zechce uczynić organizacja, do której należysz? Czy jesteś w stanie przewidzieć, do jakich granic posunie się w poczuciu zagrożenia swojej wszechwładzy? Czy możesz wreszcie przypusz­czać, iż będąc członkiem tej organizacji masz jakiś wpływ na jej działania? Czy istnieje jakiś powód, dla którego - Twoim zdaniem - należy być hic et nunc członkiem PZPR? Czy istnieją jakieś wartości, które wewnątrz tej organizacji byłoby zrealizować łatwiej niż poza nią?
Jak wiesz i jak widzisz także i z tego listu, nie uważam, że czerwona legitymacja jest w absolutnie każdym wypadku patentem na szuję, chociaż - nie ukrywajmy - sądzi tak w Polsce wielu ludzi; wierzę, że są w PZPR i tacy, których zwiedziono powołując się na wartości w istocie obce tej organizacji, na szlachetne tradycje lewicy. Nie odmawiam nikomu prawa do na­iwności czy nawet łatwowierności, które to cechy są w gruncie rzeczy objawami szlachetności, ale granicą dla naiwności jest empiria, takie na przykład doświadczenie, jakie było Twoim udziałem.
Jeżeli do tej pory nie wypijałeś się albo aktualnie nie wypisujesz z PZPR, spróbuj mi odpowiedzieć, jakie nieprawości musi popełnić jeszcze ta organizacja, abyś uznał przynależność do niej za niemożliwą dla uczciwego człowieka.
Spróbuj mi wyjaśnić psychologię członka PZPR. Czy rze­czywiście, jak uważają w Polsce miliony ludzi, wyznaczają ją przede wszystkim strach i chęć zysku? Czy wspólnym mianownikiem dla partyjnych jest głęboki pesymizm, eschatologiczne przekonanie, iż znajdujemy się wszyscy naprzeciw gotowych do strzału czołgów, które przy każdym nieostrożnym naszym ruchu gotowe są nas zdruzgotać i zmiażdżyć, że od wszechogarniającego zła nie ma żadnej ucieczki ani żadnego ratunku?
Co czuje Twój przyjaciel, sekretarz KW, kiedy na specjalnie zorganizowanym zebraniu naukowców oświadcza, że Kuroń pod­stępnie wciąga do mieszkania studentów i tam ich maltretuje?
Jak wygląda psychologia człowieka, który zgadza się na coraz głębsze ograniczenia zakresu swoich wyborów, który nie może nawet posługiwać się kategoriami dobra i zła, bo kategorie te w działaniu jego partii ulegają stałym zmianom. Jak wygląda psychologia człowieka, który spoliczkowany nadstawia drugi policzek? Nigdy nie mogłem tego zrozumieć w teorii chrze­ścijaństwa, i nie mogę zrozumieć tego w praktyce PZPR. Może Ty, jako były ministrant a aktualny sekretarz umiesz mi to wy­tłumaczyć. W imię czego mamy pozwalać, żeby nas okradano, żeby bito nie tylko nas, ale nasze żony? I w imię czego Ty na to pozwalasz?
Nie chciałbym Cię obrazić posądzeniem, że czynisz tak w imię nienarażania kariery, że boisz się stracić możność zaro­bienia na eleganckie ubrania, które rzeczywiście bardzo lubisz. Ale musisz pamiętać, że wielu ludzi tak właśnie o Tobie myśli i będzie myśleć.
Czy godzisz się z góry na wszystko, co zostanie postano­wione w imię partyjnej dyscypliny i me przyjmujesz personalnej odpowiedzialności za decyzje swojej władzy? Była już w niedale­kiej przeszłości taka partia, której członkowie nie czuli się osobiście odpowiedzialni za wykonywane rozkazy. Tyle, że historia nie uznała ich prawa do nieodpowiedzialności. O tym też musisz pamiętać. Ja stale o tym pamiętam i myślę o tej strasz­nej, niebezpiecznej sytuacji, w której się znalazłeś.
I ten mój list podyktowany jest przede wszystkim przera­żeniem, że właśnie Tobie mogło się coś takiego zdarzyć, że jest ostatni moment, kiedy możesz próbować ratowania dla siebie wartości, które dotąd były naszymi wspólnymi wartościami.
I dlatego nie możesz mieć pretensji o ostrość tego listu. Naprawdę mam nadzieję, że zechcesz mi nań odpowiedzieć.

Ściskam
Janek Walc


[Odpowiedź Krzysztofa K.]

Drogi Janku,
Ze wzrastającym zdziwieniem czytałem Twój list - a już prawdziwe osłupienie ogarnęło mnie przy postscriptum¹, dobrze rozumiem, że ludzka tolerancja ma swoje granice węższe zwłasz­cza. Wtedy, gdy Sprawę - jakąkolwiek by miała być - zwykło się stawiać przed konkretnymi jednostkami, rozumiem zatem, że po­stanowiłeś - położyć kres kontaktom z człowiekiem obciążonym przynależnością do partii. To wszakże czego nie pojmuję, to zaciekłość, z jaką zamiar ten przeprowadziłeś. Nie pisuję tekstów antyopozycyjnych, myślę jednak, że gdybym takie teksty pisał, raczej nie na przyjaciół - niechby nawet byłych - powoły­wałbym się dla ukazania potępianych przeze mnie postaw. A już z pewnością nie zniekształcałbym faktów z ich życia, by lepiej mogły pełnić swoje propagandowe role.

Od lat nie jestem już sekretarzem partii, o czym doskona­lę wiesz. Jeśli wiesz z kolei, że wybrałem się na wykład Kuronia wiedzieć też powinieneś, że zastałem tam tłum mężczyzn zachowujących się zupełnie spokojnie i - o ile mogłem zorientować się stojąc w przedpokoju - próbujących dyskutować z wykładowcą. Ponieważ z dyskusji tej dobiegały do mnie jedynie oderwane słowa, po kwadransie dałem za wygraną i wróciłem do domu. Działo się to - jeśli tego nie wiesz - 24 stycznia tego roku. Twoje twierdzenie: widziałeś na własne oczy rękoczyny i słyszałeś na własne uszy padające wyzwiska, widziałeś fizyczny terror... jest, nazwijmy rzecz po imieniu, fałszem. Wolę wierzyć, że jest on wynikiem dezinformacji, nie zaś literackim zabiegiem mającym na celu ukazanie moralnego upadku ministranta, który wstąpił do partii, zrobił tam efektowną karierę, i mimo, że jest naukowcem, zamyka oczy na fakty, by móc bez przeszkód powiększać swoją garderobę.

Wybacz, że poprzestanę na tym. Pasja, jaką przepojony jest Twój list dobrze świadczy o Twoim zaangażowaniu, moim zda­niem stanowi jednak przeszkodę w owocnym dialogu. Nie lubię wielkich słów, porównań apelujących do niejasnych resentymentów i tłumów. Rzecz jasna. Twoje gusty mogą być inne, więc oczywiście nie mam pretensji o ostrość Twojego listu.

Łączę pozdrowienia
Krzysztof
¹[JW]: Chodzi o post scriptum, w którym poinformowałem adresata, iż ogła­szam list do niego w " BI"


Jan Walc, Odpowiedź na polemikę z "Listem do mojego przyjaciela, naukowca i sekretarza", Biuletyn Informacyjny nr. 3, 1978

Drogi Krzysiu,
Postanowiłeś odpowiedzieć na mój list, ale jednocześnie uchylić się od dyskusji czy przynajmniej próby odpowiedzi na stawiane przeze mnie pytania, motywując swoją decyzję na kilka sposobów.
Powiadasz, że nie lubisz - w przeciwieństwie do mnie - Wielkich słów i porównań apelujących do niejasnych resentymentów - a w do­datku jestem tak zaślepiony pasją, że nie można ze mną dyskutować. Znamy się za długo i za dobrze, abyś nie musiał wiedzieć, ze są to w stosunku do mnie argumenty fałszywe.
Wielkich Słów i ja nie lubię, o czym przekonać się łatwo, choćby czytając mój list do Ciebie. Na upartego można tam znaleźć jedno słowo, które bywa w ten sposób określane - "historia" , i jeszcze jest tam kilkakrotnie użyte może dla ko­goś, wielkie słowo "partia", w którego używaniu nie gustuję, ale w takiej rozmowie nie sposób go ominąć. Co zaś do porównań apelujących do niejasnych resentymentów, to też ich w moim liście nie znajdziesz. Porównanie jest tam właściwie jedno: to, które wskazuje podobieństwo dzisiejszego uchylania się od personalnej odpowiedzialności przez członków PZPR do takiej samej postawy zajmowanej przed trzydziestu kilku laty przez członków Narodowo-Socjalistycznej Robotniczej Partii Niemiec /NSDAP/. Czy w kwestii stosunku do tej ostatniej organizacji można mówić o niejasnych urazach? W moim przekonaniu sprawa jest zupełnie klarowna.
Nawet więcej, moje porównanie nie jest literackim zabiegiem, wymyślnym retorycznym chwytem, ale odwołaniem do oczywistości szeroko omawianej na szkolnych lekcjach języka polskiego na przykładzie profesora Sonnenbrucha i rozumiesz to bardzo dobrze.
Byłoby Ci oczywiście wygodniej, gdyby sprawa ta była w istocie swojej naprawdę niejasna, gdyby istniały wątpliwości, pozwalające Ci na merytoryczną obronę zajmowanego stanowiska. Gdy argumentów takich nie ma, gdy sytuacja jest tak przerażająco jasna, jak w mieszkaniu Kuronia podczas naj­ścia bojówki, Ty powiadasz, że stałeś w przedpokoju... I to jest Twój kolejny, ważki argument przeciw podjęciu dyskusji ze mną. Myślę, że nawet coś więcej - że jest to jakiś sposób na życie. Nie zauważać niczego, co prowokowałoby kłopotliwe wybory czy decyzje, a jakby co - ustawić się w przedpokoju.
Tam na pokojach coś się dzieje - może się biją, może się kłó­cą, może coś załatwiają - Ty wiesz o tym tylko piąte przez dziesiąte, bo stoisz w przedpokoju przecież. I tak Ci lepiej. Wolisz nie być świadkiem tego, co się dokoła Ciebie dzieje.
Moja chata z kraju, ja niczewo nie znaju. Owszem, można wyb­rać i taką postawę, tyle, że godziłoby się wtedy nie być peda­gogiem, publicystą prasowym i telewizyjnym, członkiem i działa­czem partii politycznej.
Ty w istocie wcale takiej postawy nie wybierasz - przeciwnie jesteś ciekaw otaczającego świata i przecież właśnie dlatego przyszedłeś na wykład Kuronia. I tylko przyciśnięty do muru, nerwowo poszukując argumentów dla usprawiedliwienia swojej pos­tawy usiłujesz oto skryć się w przedpokoju, wytłumaczyć niewie­dzą.
Najprawdopodobniej nie jesteś tego świadom , ale Twoje stałem w przedpokoju mogłoby posłużyć za tytuł historii Twojej partii złożonej z wyznań jej członków, którzy nie wiedzieli, nie widzieli i nie słyszeli tego, co działo się dokoła nich i o czym wiedzieli wszyscy inni. Otóż w moim przekonaniu są to wyznania po prostu nieprawdziwe. Jeżeli bowiem nawet nie widziałeś i nie słyszałeś dość, aby wydać osąd, to w każdym razie tyle, że miałeś - w moim oczywiście pojęciu - obowiązek moralny wyjaśnienia tej sprawy do końca, do takiego punktu, w którym ów sąd będziesz już mógł wydać. Co Cię przed takim postępowaniem powstrzymało? Mówisz wyraźnie - nie lubię tłumów i zaiste nie jest to odpowiedź, którą uważałbym za godną człon­ka i działacza /niechby nawet byłego sekretarza/ dwu i półmilionowej partii robotniczej.
A w sumie chodzi po prostu o to, że Twoim sposobem na życie, sposobem narzucanym od lat w krajach naszego obozu, jest dążenie do pełnego oddzielenia sfery wartości i deklaracji od sfery realnej rzeczywistości. To, co nazywasz moją pasją, czy zaciekłością jest zaskakującą dla Ciebie próbą powiązania tych sfer, próbą dostosowania codziennych życiowych wyborów do wyznawanych deklaratywnie norm moralnych. Twoja reakcja na moje pytania świadczy, że chciałbyś znaleźć wyjście pośrednie - nie odrzucać tych norm, ale-też i nie wiązać ich z własnymi zachowaniami. Na to jest jedno określenie, wcale nie będące wielkim słowem - zakłamanie.
I jeszcze jedno - zaczynasz swój list supozycją, że postanowiłem położyć kres kontaktom z człowiekiem obciążonym przynależnością do partii przypuszczenie to służy ustawieniu mnie w pozy­cji zaciekłego doktrynera, zamkniętego na świat i starającego się za każdą cenę realizować swoją - jak piszesz - Sprawę.
Rzecz jednak w tym, że to ja próbuję dialogu z Tobą, a nie odwrotnie. I dlatego jeszcze raz namawiam Cię do zastanowienia nad Twoimi i moimi racjami.
Podkreślam słowa "zastanowienia" i "racjami" . 
Pozdrowienia. Janek

Drogi Włodku¹!
Znowu prosisz o tekst dla "Krytyki", a mnie równie trudno odmówić, jak napisać. Wiesz, że mi bez pisania źle i wynalazłeś taki temat, żeby mi było szczególnie trudno znowu nic nie napi­sać. Chcesz, żebym zrecenzował dla "Krytyki" nową książkę Bratnego, powieść "Rok w trumnie", wydaną w stutysięcznym nakładzie przez propagandowe wydawnictwo.
Ty dodajesz, że książkę rozkupiono, co wskazuje na powodzenie Bratnego, na to, że zamysł zohy­dzania Solidarności może mu się udać. Nie przeceniałbym praktycz­nych możliwości propagandysty, bo, jak wiadomo, pies szczeka, a karawana idzie dalej. Ile on się już biednieńki nie nałgał – i co z tego ma? Obełgiwał AK i jest ona dziś wzorem dla pokolenia wychowanego na jego "Kolumbach". A czy jego kłamstwa o roku 1968 czy 19 70 mają jakikolwiek wpływ na stosunek społeczeństwa do tych dat?
Przed wielu laty, kiedy zaczynaliśmy wydawać "Krytykę", pi­sałem w niej o Pamiętniku moich Książek tego samego autora. Recen­zji swojej dałem tytuł Postaw czerwonego sukna, wzięty ze słynnej rozmowy Kmicica z Bogusławem Radzwiłłem, gdzie Rzeczpospolitą przedstawia się właśnie jako postaw czerwonego sukna, a książę Bogusław wyraża pogląd, iż ciągnąć za nie trzeba, bacząc tylko, aby na płaszcz starczyło.

Rewelatorem takiego poglądu na ojczyznę był wówczas dla mnie Roman Bratny, jeden z pierwszych, obok Ryszarda Wojny, współczes­nych apologetów Targowicy. Rzecz była o narodowej zdradzie i wte­dy, w 1978 roku dowiedzenie, że Bratny jest "zdrajcą" satysfakcjo­nowało mnie jako publicystę. Kiedy jednak chcesz dzisiaj, żebym znowu o nim pisał – takie stwierdzenie nie wystarczy. Słowa, szczególnie te mocne, dewaluują się prawie tak szybko, jak nieszczęs­na złotówka, na tle publicystyki podziemnych gazetek określenie kogoś mianem zdrajcy nie jest w żadnej mierze wyróżniające, a dość powszechny jest pogląd, że zdrajcami narodu, są wszyscy ci, którzy poparli zamach 13 grudnia, i przy pewnym punkcie widzenia, który mi jest zresztą bliski, trudno bronić przeciwnego poglądu.
Skoro mamy więc do czynienia z kategorią tak szeroką, pow­staje pytanie o jej przydatność, o to, czy z używania słowa "zdrajca" wynika jakiś praktyczny pożytek. Czego nam trzeba dzisiaj dowodzić? Że Bratny kłamie? A czy jest jakiś czytelnik "Krytyki", łącznie z tymi, którzy ją czytają służbowo, który by myślał ina­czej? Że czyni to z niskich pobudek? A kto przypisuje mu pobudki wysokie, jemu, który za swoje kłamstwa płacony jest po parę zło­tych od każdej wystukanej litery? Co i komu mamy jeszcze udowad­niać? Czy może mamy robić Romanowi Bratnemu przykrość, licząc, że nieprzyjemnie mu będzie czytać druzgocące nawet uwagi w pod­ziemnym kwartalniku politycznym? Póki trwał czas udawania, póki dobrotliwy i liberalny gangster uważał za stosowne utrzymywanie mitu o "jedności moralno-politycznej całego narodu" , póki władza usiłowała nas przekonywać, że jest dobrem, a nie złem koniecznym, póty zawstydzanie Romana Bratnego w niezależnej prasie mogło mieć dostrzegalny cel.
Nawet ci, którzy uważali system za zbrod­niczy i niereformowalny, mogli podzielać pogląd, że obnażanie nieprawości, wywlekanie ich na widok publiczny jest czynnością sensowną; będzie bowiem zmuszać władzę, czy przynajmniej jej po­szczególnych ludzi, do pohamowania, do odstępowania od działań, które by zbyt ostro godziły w obraz, jaki chciała pokazywać na zewnątrz.
A dziś? Świat Romana Bratnego i świat czytelników "Krytyki" przestały się zazębiać. Nie tylko przestaliśmy mieć wspólnych znajomych, tych którzy w sierpniu 1980 dali Bratnemu do podpi­su apel intelektualistów o pokojowe rozwiązanie gdańskiego kon­fliktu – ale dziś już nie mamy sobie nic do powiedzenia. To jest najważniejsze i zarazem najbardziej przerażające,

Już w sierpniu trudno było wyciągnąć rękę do porozumienia, bo trzeba ją było wyciągać do ludzi, którym nie chciało się podawać ręki A teraz? Wyciągnąć rękę do Urbana, Rakowskiego, Dobraczyńskiego, Jaruzel­skiego czy Bratnego właśnie?
Ilu jest w Polsce ludzi, którzy ma­ją ochotę podać im rękę? O Gierku i jego ekipie myślało się jednak inaczej – Gierek, przynajmniej na początku, chciał dobrze, starał się zaspokajać społeczne oczekiwania, nie odważał się występować przeciwko narodowi. Kradł, owszem, i pozwalał kraść swo­im podwładnym, ale, jak mówi ludowa mądrość "wracaj Edziu do ko­ryta, lepszy złodziej niż bandyta". Po prostu społeczeństwo jest bardziej skłonne wybaczyć władcy nawet bizantyjską skłonność do przepychu /jakież to ludzkie!/, niż zdobywanie czołgami fabryk i kopalń, niż obozy internowania i godzinę policyjną.

Złodziejstwo, jeśli nie chodzi o kradzież chleba, nie może nic przedstawić w swojej obronie, łatwo więc było ekipie Gierka wszelkich racji odmówić. Dziś też nie chcemy słuchać o racjach władzy, co najprościej wyraża się w powszechnym poglądzie, że "nie ma takich racji, które usprawiedliwiałyby wypowiedzenie wojny własnemu narodowi". Ale Bratny na takie racje się powołuje. Ten sam Bratny, który za czasów Gierka był zwolennikiem poglą­du, że należy wyrwać dla siebie, ile się da najwięcej bez zada­wania zbędnych pytań, dziś próbuje przyswoić sobie tezy genera­ła Jaruzelskiego o konieczności obrony narodu przed nim samym.

Jeśli moja wiara w dobre intencje generała Jaruzelskiego jest mocno ograniczona, to Romanowi Bratnemu jeszcze trudniej byłoby mi je przypisać, bo jego dotychczasowe dokonania każą podejrzewać, że gdyby do władzy w Warszawie doszedł pułkownik Kadafi, Bratny stałby się gorliwym wyznawcą islamu. Z tego też względu żywię zasadnicze wątpliwości, czy recenzowanie Bratnego w "Krytyce" nie jest dla niego niezasłużoną nobilitacją.

Tu jednak opadają mnie inne wątpliwości. Chociaż mój sto­sunek do Rakowskiego czy Urbana nie odbiega zapewne od średniej krajowej, to jednak pamiętam, że pracowałem w "Polityce" w la­tach 1972-76. Wydawało mi się wtedy, że jestem uczciwym człowie­kiem, że nie czynię zła i do dziś sądzę, że nie muszę się wsty­dzić żadnego z opublikowanych w organie Mieczysława Rakowskiego artykułów. Nie zmienia to jednak faktu, że współpracy z "Poli­tyką" , współtworzenia gierkowskiej propagandy – wstydzić się po prostu muszę.
Kiedy wreszcie w "Polityce" przestałem pisać, a nie stało się to niestety wskutek mojej dumnej odmowy dalszego współucze­stnictwa w kłamstwie, bo Rakowski, po podpisaniu przeze mnie czegoś tam, po prostu zakazał mnie drukować – uzyskałem komfort duchowy dysydenta, sprawiedliwego między pełnymi nieprawości i nakłamania, więc rychło na wszystkich, którzy nie przeszli ta­kiego jak ja przełomu, patrzeć zacząłem z pewną przymieszką pogardy.

Później, wrastając w środowisko opozycyjne poznawałem ludzi, którzy wylądowali poza oficjalnymi strukturami w różnych okresach historii PRL, przy czym wielu z moich nowych kolegów i przyjaciół szczególnie tych starszych, kiedyś należało nawet do partii.
I oto zaobserwowałem takie zjawisko: dla każdego z nas oczywisty jest moment jego własnego zerwania z reżimem, które nastąpiło po czymś, co ten reżim ostatecznie kom­promitowało, godne szacunku są decyzje tych, którzy zerwali przed nami i zupełnie niezrozumiałe jest stanowisko tych, któ­rzy przy władzy pozostali, nie wypierając się zarazem wartości, które dawniej wyznawaliśmy wspólnie, a przeciw którym tak spek­takularnie, przynajmniej, w moim mniemaniu, występowała właśnie władza.

Nie rozumiałem tego i nie rozumiem do dziś. W roku 1979, kiedy bojówka karateków z AWF masakrowała obecnych na wykładzie TKN w mieszkaniu Jacka Kuronia, znalazł się tam mój dawny przyjaciel, partyjny naukowiec, który całe zdarzenie widział, a z partii nie wystąpił.
Z mojego niezrozumienia tego faktu po­wstał tekst listu do owego przyjaciela, opublikowany w "Biule­tynie Informacyjnym" . Otrzymałem nawet odpowiedź na ten list, w której mój przyjaciel pisał, że był tłok, on stał z tyłu i nie widział tego wszystkiego, co ja w swoim tekście opisuję.
Jakkolwiek, moim zdaniem, była to odpowiedź fałszywa i wykrętna, było w niej przecież coś dobrego: na moje pytanie, jak mógł pozostać w partii, widząc na własne oczy bojówkę pacyfikującą słuchaczy wykładu z pedagogiki, odpowiadał, nie że mógł właśnie, ale że na własne oczy nie widział.
Wynikała więc z tego jakaś forma zgody z moją tezą, że po zobaczeniu pewnych rzeczy nie sposób w partii pozostać i historia PRL przekonuje nas dowodnie, że próg wrażliwości decydujący o postanowieniu odmowy dalszego popierania władzy jest bardzo różny dla posz­czególnych ludzi.
Jest to sprawa w dzisiejszej Polsce chyba najtrudniejsza – problem nawróconego grzesznika. Nie jestem człowiekiem wie­rzącym. Ewangelia nie jest dla mnie księgą świętą, ale wiem, że zdanie, iż większa jest radość z jednego nawróconego grzesz­nika, niż z 99 sprawiedliwych, jest zdaniem sensownym, chociaż owa radość musi być dla tych sprawiedliwych w jakiś sposób bo­lesna. W naszym, KOR-owskim środowisku, radość z przybywających nowych ludzi była rzeczywiście większa niż tkwiące w pamięci zadry, każące wspominać, jak nas mało było na początku i jak różni późniejsi koledzy kiedyś, w swoich poprzednich wciele­niach, odmawiali nam pomocy czy współpracy. Ale to nie znaczy, że zadr owych nie było.
Kwestia, o której mówię, nabrała szczególnej ostrości w sierpniu 1980 roku i w następujących później miesiącach.
Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działa­czy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem rzeczywiście nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swojego zawo­du czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntował się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia. My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało
się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy, dostawali dob­rze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowa­ne przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcze­śniejsze zasługi.
Jak powszechnie wiadomo, jeszcze podczas gdańskich roko­wań władza zajęła stanowisko, iż może się zgodzić na żądania MKS-u, ale jednocześnie cała siła propagandy zwrócona została przeciw tym, którzy współbudowali świadomość robotników, pozwala­jącą im owe żądania sformułować. Największą nienawiść propagandystów budził oczywiście Jacek Kuroń, autor historycznego wezwania "nie palcie komitetów, zakładajcie własne" . 
Nie należało wła­dzy drażnić, trzeba było postępować w ten sposób, aby nie utrud­niać sytuacji, co sprowadzało się do tego, że nie mogliśmy zaj­mować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.

Najboleśniejsze było to, że działania władz, mające na celu utrudnianie doświadczonym działaczom opozycyjnym zajmowania istot­nych miejsc w Solidarności, działania zresztą z punktu widzenia władz jak najbardziej celowe, natrafiały na niezwykle podatny grunt pośród tych, którzy do ruchu doszlusowali później, którzy szermierzami odnowy stali się wtedy dopiero, gdy stało się to i dozwolone. Atakowanie KOR-owców, odcinanie się od "opozycji" stwa­rzało im wygodną sytuację, w której nie musieli, ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia, czy nawet współdziałania z władzami. Światli wydawało­ by się, ludzie godzili się z poglądem, że KOR-owców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo zacho­dzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje "ambicje polityczne".

Nie wiem, co się tu stało, bo niby Solidarność odrzucała propagandowy język "Trybuny Ludu", ale jednocześnie dawała sobie wmawiać, że już lepiej się w towarzystwie przyznać do wenerycznej choroby, niż do politycznych ambicji. I aż mi głupio powiedzieć, ze sam takich ambicji nigdy nie miałem – tak mi się przynajmniej wydaje, choć może to nieprawda, może mi tylko wmówiono, że mi się one nie należą.

Ale przecież mieliśmy przyjaciół, którzy je mieli i którym odmawiano do nich prawa.
Chociaż władza ustalała warunki tej od­mowy – nikt, nawet po przeciwnej stronie, nie pytał, jakie one są, te słynne "ambicje polityczne KOR-owców". A przecież zarazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiedzialnych haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna. Za to dla dobra publicznego proponowano nam, żebyśmy się do niej nie pchali, a wyjściem optymalnym byłoby oczywiście, gdybyśmy się poszli utopić.

Ten wariant opisał zresztą Piotr Wierzbicki w pastiszu Malej Apokalipsy gdzie wysłannicy kręgów intelektualnych przychodzą do Kuronia z żądaniem, żeby dla dobra sprawy popełnił samobójstwo.
W "Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki" czy "Życia Warszawy", nie można się zaś było zatrudnić przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego", "Zapisu". Losy ludzi, którzy w "opozycji demokratycznej" znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplątały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności, starającej się, przez cały okres swojego legalne­go istnienia minimalizować konflikty z władzami, oszczędzać im, o ile to tylko możliwe, trudnych sytuacji, nie prowokować. O ironio…

Zapytasz Włodku, jaki to ma związek z Bratnym i jego nową powieścią. Otóż ciężko to wyznać, ale jest to jedyna warstwa tej książki, która budzi we mnie nie tylko odrazę, ale i refleksję. Bratny zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnowili się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycje Solidar­ności.
We wrześniu 1980 r., w drukarni, tajnej oczywiście, gdzie powielaliśmy posierpniowy numer "Biuletynu Informacyjnego", ułożyliśmy z Zenkiem Pałką, moim nauczycielem drukarskiego fachu, balladę o nagonce na Macieja Szczepańskiego, jaka właśnie roz­pętała się w prasie oficjalnej. Balladę wydrukowaliśmy bez wie­dzy redakcji "BI" jako dodatek zatytułowany "Głos Niezależnego Drukarza"² czy jakoś podobnie.
Była tam i taka zwrotka:

"Kopie dziś Bratny i Horodyński
Rakowski, poseł Holoubek
Wczoraj z Maciejem robili świństwa
A dzisiaj kopią go w dupę."

Mieliśmy rację w trzech czwartych, to znaczy spośród czterech nie­ustraszonych szermierzy odnowy z cytowanej zwrotki trzej rychło dowiedli, że ich sierpniowy zwrot był czysto koniunkturalny, że nie był w istocie zmianą poglądów, przełomem, ale skutkiem postępowania w myśl stałej zasady, iż należy się dostosować do każdych nowych okoliczności.
Kiedy owe okoliczności uległy znowu zmianie, kiedy konfron­tacja zaczęła się przybliżać wielkimi krokami, a potem rzeczywiś­cie nastąpiła, trzeba było spojrzeć na ludzi znowu inaczej.

W Bia­łołęce zetknąłem się z kolegą, który nie chciał wstąpić do Soli­darności, mówiąc że nie znosi owczego pędu i zapisze się, kiedy będą za to zamykać. Pamiętnej nocy, przy spisywaniu personaliów, za­pytany o przynależność organizacyjną, kazał wpisać Solidarność – wstąpił do Związku 13 grudnia 1981 roku. Takich jednak można było policzyć na palcach, większość tych "robotników dwunastej go­dziny", jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywała się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno, i dlatego, że było wolno.
I niełatwo było im wierzyć. My, weterani dysydencji, wyciruchy aresztów w całym kraju, nie mogliśmy, patrząc na tych nowokreowanych rycerzy odnowy, nie czuć bolesnej zadry, nie mogliśmy nie zadawać pytania: "a gdzieście byli, kiedy nas ścigano, bito i włó­czono po komendach?" . I czasem dokładnie było wiadomo, gdzie, cza­sem pamiętaliśmy szczegółowo, kiedy i w jakich okolicznościach pan X czy Y nie chciał podpisać jakiegoś apelu, odmówił pożyczenia samochodu, opublikował wredny tekst. Nowe, częstokroć płomie­nne ich zaangażowanie wyglądało przede wszystkim trochę głupio: jeszcze widzieliśmy ich w rolach dawnych i nowe wyglądały jak przebranie.
Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, – ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno i były liczne uzasadnienia, od ewangelicznych do pragmatycznych. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce z jesieni 1980 roku cytowałem słowa Pierwszej Brygady gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy, w konkluzji tego tekstu mówiłem, że przed sierpniem mieliśmy do czynienia z syste­mem, który porządnych ludzi czynił świniami, tym więc goręcej należy powitać okres nowy, który nawet z łobuzów będzie robił zwolenników wolności, demokracji i innych równie sympatycznych idei.

A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisywać duszę artysty. Pisałem o naszych urażonych ambicjach – trudniej było widzieć urażone ambicje innych, ich emocje, ich jakże ludzkie za­patrzenie w siebie i jeszcze dawać im wiarę, że jeśli nawet czy­nili zło to nie z pobudek wyłącznie niskich, że jeśli się nawet kurwili z Gierkiem i Łukaszewiczem, to jeszcze nie znaczy, że mu­szą to robić do końca życia. Myślę, że pośród wielu różnic mię­dzy Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że ja naprawdę wierzę, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką. I tak się czasami zdarza, że jawnogrzeszni­ca zostaje świętą…
Piszę o tym wszystkim próbując rekonstruować tło, na jakim ów problem nawróceń musiał w owym czasie widzieć Roman Bratny. Oczywiście rodzi się pytanie, czy kwestią taką w ogóle warto się zajmować, czy poglądy takiego typa jak Bratny w ogóle powinny nas obchodzić, czy mogą być one tematem, o którym mówi się w to­warzystwie, Wielu powie: zdrajca, ze zdrajcami się nie dyskutuje, zdrajców się likwiduje i jest w tym oczywiście sporo racji, to znaczy właściwie nie racji, ale zaspokojenia naszych emocji, które są często racjom przeciwstawne.

Jeśli mam być szczery, to mój emocjonalny stosunek do Brat­nego jest następujący: jeżeli przyjdzie do mnie grupa młodzień­ców o rozwichrzonych brodach i dzikim spojrzeniu radzić się, czy dokonać zamachu na Bratnego – będę odradzał, bo terroryzm uważam za zło, ale jeżeli dowiem się, że ktoś Bratnemu zrobił kuku, moim pierwszym odruchem będzie radość – dobrze mu tak, takiemu owakiemu. Po prostu życzę jemu i jemu podobnym wszystkiego najgor­szego, chorób, nieszczęść, bólu, niepowodzeń w pracy i życiu oso­bistym, i nie mam zamiaru ani przed sobą, ani przed Tobą, ani przed kimkolwiek innym udawać, że jest inaczej.
Ale nie prowadzi to do praktycznych wniosków – nie będę Bratnemu przebijał opon w samochodzie czy truł mu psa /jeśli ma/, i chociaż pamiętam, jak dojmująco bolało, kiedy "nieznani sprawcy"otruli jamniczkę Kuroniów. Bo jest tak, że ja się z bezmiarem własnej nienawiści do Romana Bratnego zasadniczo i pryncypialnie nie zgadzam, zarówno ze względów moralnych jak pragmatycznych.

Jest jakoś tak, że wychowani jesteśmy w tradycji wybacza­nia /niektórzy uważają, że to jedna z najważniejszych przyczyn polskich nieszczęść/ i aprioryczne odmówienie racji przeciwnikowi, niechęć do wmyślenia s w jego sytuację jest nie tylko nierycerska, ale nasz przeciwnik i nas przecież określa, przeto akty re­dukcji na nim dokonywane rykoszetem uderzają w nas samych.
Czy więc Bratny może mieć rację i jaka by ona musiała być?
A więc przede wszystkim: do zamierzchłej przeszłości należą cza­sy, kiedy przedstawiciele władz PRL i ich adherenci mogli z jaką taką choćby skutecznością powoływać się na tradycje polskiej lewi­cy, tradycje, w jakich notabene zostałem wychowany, tradycje wal­ki o wolność, o prawa dla słabych i skrzywdzonych, te, które wyz­naczają nazwiska Mickiewicza, Żeromskiego, Struga.
Gierek jeszcze na ostatnim w swoim życiu plenum KC śpiewał Międzynarodówkę, co przeka­zywała telewizja w sierpniu 1980 r. osiągając efekt przysłowio­wej marksistowskiej farsy: pośród milionów strajkujących, zbunto­wanych robotników, żądających chleba, wolności i spełnienia licz­nych innych postulatów jakby żywcem wyjętych z pism Marksa i En­gelsa /z wyjątkiem oczywiście wolności religii/, pośród tych tłu­mów banda pasibrzuchów śpiewała rewolucyjną pieśń.

Generał preferuje mniej nasyconego treściami rewolucyjnymi Mazurka Dąbrowskiego, a jeżeli Międzynarodówkę gdzieś tam musi ze względów zwyczajowych jeszcze zaśpiewać, nie każe tego pokazywać w telewizji, co zresztą świadczy o delikatności jego uczuć. Sys­tem, w którym żyjemy, zmienił się w swoich deklaracjach z dobre­go, ba, najlepszego systemu sprawiedliwości społecznej, który ma przynieść nam szczęście i świetlane perspektywy, w zło konieczne, w porządek jałtański, którego nie wolno negować, bo grozi to na­rodową katastrofą.

Roman Bratny, który zresztą z żadną lewicową tradycją nig­dy nie miał nic wspólnego, lubi cytować zdanie, które raz przy­pisuje własnemu ojcu, raz wkłada w usta postaci powieściowych /w tym także w powieści ostatniej/ – zdanie mówiące, że zerwać z rządem londyńskim należało wtedy, kiedy się doszło do wniosku, że się ze Stalinem nie wygra.

Jest to stanowisko jasne, zrozumiałe, rozsądne i trudne o podważenia. Mam intelektualny obowiązek zrozumienia, że może istnieć pewna ilość obywateli polskich, żywiących przekonanie, iż ostatnie 200 lat historii Polski dowodzi niemożliwości wygra­nia z Rosją i to bez względu na panujący w niej ład czy nieład ustrojowy. Jest to, jak powiedziałem, pogląd rozsądny, równie rozsądny zresztą, jak pogląd, że ostatnie 200 lat historii Rosji dowodzi, że nie ma ona z Polski wymiernego pożytku, ma natomiast wymierne kłopoty – ale oba te poglądy są w obu krajach, mówiąc enigmatycznie, po prostu niepopularne.

Opcja za podporządkowaniem się Rosji, tradycyjnie prawico­wa zresztą, miewała na przestrzeni polskich dziejów wielu i róż­nych zwolenników i promotorów. Nie było jednak bodaj w dziejach kolejnych spadkobierców idei targowicklej pokolenia tak bezna­dziejnie zrezygnowanego, jak obecne. Poprzednicy Bratnego coś za owo poddanie się Rosji chcieli osiągnąć, wierzyli, że przy­niesie ono prywislanskiemu krajowi rozkwit gospodarczy, bo rosyj­skie rynki zbytu itd., wierzyli, że posłując do Dumy uzyska się rzeczywisty wpływ na politykę światowego imperium, że Polska z jej zachodnią, wyższą kulturą, będzie w stanie nad Rosją osta­tecznie zapanować, powtórzyć grecki cud…
A Bratny? On mówi, że jak będziemy się zachowywać spokojnie i rozsądnie, to może zdo­łamy ocalić życie. Już nam niczego nie oferują poza nadzieją, że może uda się uniknąć wjazdu do Polski sowieckich czołgów, uniknąć powtórzenia rzezi, wywózek na Sybir, inkorporacji do imperium i totalnej sowietyzacji. Nie chcemy tego słuchać, my, spadkobiercy Jagiello­nów, Batorego, Mickiewicza. Mówimy na to – zdrada. A przecież, jeżeli rozumować uczciwie, nie sposób w pełni odrzucić racji targowiczan. Zastanawiam się czasem, czy tym, co ich od nas odróżnia nie jest po prostu pesymizm, brak wiary w to, że może się jeszcze w tym kraju wydarzyć kiedyś coś dobrego.
Owa wiara właśnie, opozycja między pesymizmem i optymizmem, to zagadnienie niezwykle znaczące dla rozumienia współczesnej Pol­ski. W czasach KOR-owskich mówiliśmy, że optymiści są w naszym śro­dowisku, a pesymiści należą do partii. Jest w tej opozycji coś wa­żnego, tym bardziej, że pesymizm choć tak dla nich dzisiaj charak­terystyczny, nie jest przecież bynajmniej grzechem pierworodnym polskich komunistów, przeciwnie, siłą kreacyjną tej partii był op­tymizm właśnie, może naiwny bardzo, może nieuzasadniony i prymitywny, ale to on był najważniejszą przesłanką zdobycia przez nich władzy, którą do dziś utrzymują.

I tak jakoś, po kolei, optymiści opuszczali PZPR, przestawali stanowić w niej większość, wreszcie byli coraz bardziej widocznymi na szarym tle pesymistów, coraz bardziej postrzegało się ich jako ciało obce, i kiedy wreszcie wy­rzucano z partii optymistę tak spektakularnego jak Stefan Bratkowski, zdziwienie publiczności budził raczej fakt, iż do tej pory się on w partii uchował /czego tam szukał?!/, niż że go z niej usunięto.

Łatwo powiedzieć, że partia, która usuwa ze swoich szeregów ostatniego optymistę, popełnia samobójstwo. Łatwo dowodzić, że nie można sprawować skutecznie władzy bez optymizmu, bez nadziei, jedynie imię własnego głębokiego wewnętrznego przekonania, że wie się lepiej, co dla tego narodu dobre. Narodu – który się ma notabene – za bandę politycznych kretynów i samobójców.
Włodku – jeśli się dobrze przypatrzeć tej całej sprawie, spojrzeć na nią excusez le mot, strukturalistycznie, zobaczymy fascynującą postać samotnego bohatera, romantycznej jednostki przeciwstawiającej się ciemnej masie, człowieka tragicznie niezrozumianego przez współczesnych – i będzie to Mieczysław F. Rakowski czy właśnie Roman Bratny. Jeżeli czytać ich wystąpienia publicystyczne, co czynię zresztą rzadko, a do czego w wypadku Bratnego Ty mnie zmusiłeś dając do ręki wycinek z ogromnym wywiadem w "Tu i teraz", nie sposób tego ich robaczywego romantyzmu nie zauważyć.

Ale dlaczego robaczywego? Włodku, jakie to wszystko trudne! Ja po prostu jakoś organicznie nie umiem być z większością, zawsze mnie ciągnie, żeby być po strojnie słabszych i samotnych i stąd ta próba wmyślenia się w ewentualne racje Romana Bratnego, którego nikt nie kocha ani nie rozumie. Nie wiem, ile oni sami o sobie wiedzą, jak wyglądają ich sny, jak walczą ze swoimi sumieniami. Bo ja uważam, że i Roman Bratny ma sumienie, a Adaś w swoim słynnym liście przypisuje posiadanie tego organu nawet generałowi Kiszczakowi. Pogląd to na pewno niepopularny i wielu znam zaprzysięgłych katolików, którzy twierdzą, że Rakowski nie ma duszy nieśmiertelnej. Ale jakże to tak?

Jeśli więc przyjąć, że ci ludzie mają sumienia, to trzeba pochylić czoło przed ich odwagą, przed gotowością obciążenia tych sumień tym wszystkim, co się w tej chwili w Polsce dzieje. Jeśli przyjąć, że trzeba ocalać Polskę przed nią samą, że trze­ba nie dopuścić do wybuchu płacąc za to każdą cenę, to warto się tej koniecznej do zapłacenia cenie przyjrzeć. Ile i w jakiej wa­lucie?
Patrzę, jak płaci Roman Bratny, człowiek zawsze rozrzutny, ten, który za samą obecność w życiu kulturalnym PRL-u zwykł był zawsze płacić wysoko. A więc przede wszystkim pogarda. Te tysią­ce ludzi, którzy na sam dźwięk tego nazwiska reagują grubym epi­tetem, te tysiące ludzi, którzy odmówią podania ręki. Jak głębo­kie musi być wewnętrzne przekonanie o własnej słuszności czło­wieka podejmującego romantyczną walkę przeciw światu. To tak się łatwo mówi "romantyczną", ale gdyby nawet przyjąć, że Roman Brat­ny jest Konradem Wallenrodem, co wydaje się założeniem nieco na wyrost, to ile kosztuje człowieka życie w nieustającym kłamstwie? Bo przecież mierząc normalną, ludzką miarą, plugastwa, które Bra­tny musi wypisywać, jeśli nie chce wypaść ze swojej roli, powinny doprowadzić do obłędu.

Nie będę tu analizował Roku w trumnie, książeczki, o któ­rej nawet nie można powiedzieć, że nie ma w niej słowa prawdy, bo byłoby to określenie zbyt łagodne. Tam każde zdanie, każda sytuacja, są prawdy odwrotnością. Trumną zostaje nazwana Polska 1981 roku i już tym tytułowym określeniem osiąga Bratny skalę kłamstwa, która mi imponuje. Gdyby wprogramować w komputer sło­wnik Doroszewskiego, a następnie informacje o tym, co się w Pol­sce w 1981 r. działo, już nawet niekoniecznie obiektywnie, niech by tylko te, które drukowała "Trybuna Ludu", a następnie kazać maszynie wybrać rzeczownik najbardziej niestosowny dla określe­nia owych wydarzeń, zapewne otrzymalibyśmy taki właśnie wydruk, trumna. A Bratny to wszystko zrobił ręcznie, bo przecież chyba nie na komputerze MSW? Nie znajdzie się zresztą w tej książce pozornie niemal nic krytycznego o Solidarności – kwestia, czym ona była, jak gdyby naszego programisty nie interesuje; woli po­mijać to, co ogólne, ważne i wielkie, zajmując się przyczepia­niem łatek, pluciem pod nogi, i liczy, że się coś przyklei.Gdzież on nie jest w stanie plunąć !

Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich komple­ksów i mięczakowatości – ale cóż robić, łączę się z tysiącami, jeżeli nie milionami ludzi w podziwie dla prawdziwej męskości i siły. Kiedy do przystanku podjeżdża wreszcie autobus, kolejny, do którego nie potrafię wsiąść i widzę Jego prawdziwego mężczy­znę, który depcząc ciężarne staruszki dostaje się tam, gdzie chce się dostać, zostaję, zastygły w podziwie i zazdrości.
A piszę to ja właśnie, nie święty Franciszek jakiś, ale sprawozdawca z procesu Rozwensa, publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tylko. Ale gdy patrzę na Romana Bratnego, to czuję, żem przy nim wiejski parobek ze strażackiej remizy, a on to Brus Li karate mistrz. Bratny, pi­sząc latem 1983 roku, jest w stanie umieścić pośrodku swojej powieści trupa licealisty, obciążyć odpowiedzialnością za jego śmierć Solidarnościowe podziemie, z osobistym uwzględnieniem Stefana Bratkowskiego, a dla większej pikanterii, uczynić chłopca synem samotnej matki i dać jej imię Basia.
Czy przed czymś Brus Li naszej publicystyki politycznej się cofnął? Owszem, nie dał chłopcu na imię Grześ. No, ale cóż – nobody’s perfect.

I widzisz, Włodku to jest tak: nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy /mizernych/ czy sławy /wąt­pliwej/, nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje, tym bardziej, że jakkolwiek najlepszy i jedyny w swoim rodzaju, ma przecież wie­lu naśladowców, równie dla mnie tajemniczych.

Jeśli zaś przyjąć jedyne zrozumiałe /co nie znaczy ani naj­bardziej prawdopodobne, ani na pewno prawdziwe/ tłumaczenie, że ci, których nazywamy zdrajcami, działają wedle własnego przekona­nia z pobudek patriotycznych, to trzeba powiedzieć, że nie tylko nie zgadzamy się z nimi ocenie sytuacji, w ocenie co jest dob­rem Polski, ale, mówię przynajmniej za siebie, takich rzeczy jak Roman Bratny nawet dla Polski nie potrafilibyśmy robić.

Nasze szczęście, że nie uważamy, że dla tej Polski trzeba kłamać, mordować czy zamykać ludzi w więzieniach /czy na pewno tak nie uważamy? – jakże łatwo byłoby zestawić listę!/, ale wybór takiego właśnie światopoglądu jest dla nas w gruncie rzeczy łatwie­jszy; odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i nim robić.
Pismo mówi, że szeroka jest droga i przestronna jest brama, która wiedzie na zatracenie i zachęca, aby przechodzić przez ciasną bramę. Wszystko zależy od tego, gdzie komu ciasno. Nasi przyjaciele nie chcą zamienić swoich ciasnych, wydawałoby się, cel na szerokie bulwary Paryża i w jakiś sposób też wybierają łatwiejszą dla siebie drogę. Mam nadzieję, że wolno mi to powie­dzieć, bo znam ich dobrze i wiem, że to prawda. Bratny zaś wybiera drogę dla nas tak trudną, że aż niemożliwą. Czy dla niego jest ona łatwa? Nie wiem.
Wiem natomiast jak łatwo jest dziś pluć na Bratnego i jak ochoczo czynią to ludzie, którzy jeszcze parę lat temu kolegowali się z nim w redakcji "Kultury", kiedy jeszcze pisał w słynnym artykule My, teraz /na który w 1 czy 2 numerze "Zapisu" odpowiadał Sta­szek Barańczak/ właściwie to samo, co pisze obecnie – zwracał się do kolegów, by nie podpisywali listów protestacyjnych kierowanych do władz, żeby nie wywołać tymi listami czołgów na ulice.
Cieszę się, że ci dawni koledzy Bratnego są dziś z nami, ale nie umiem się przyłączyć do chóru – znowu to jakieś za łatwe. I wiem, że przyjdzie mi się cieszyć z niejednego jeszcze nawróconego, ale nie będzie to dziecięca radość, płynąca z impulsu, a jakby Roman Bratny jeszcze przed nawróceniem wpadł pod tramwaj, to cóż – wola boska.

Jak widzisz Włodku, mój stosunek do Romana Bratnego i tego, obecnie robi, jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami, nad którymi nie jestem w stanie zapanować w sposób zwalający na poważną recenzję z jego książek. A przecież czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia, co sami wiedzą, a w dodatku mogą przeczytać w co drugiej podziemnej gazetce, tak, że wybacz mi, ale nie spreparuję mocnego kopa z soczystymi cytatami fragmentów szczególnie obrzydliwych, bo i nie warto i – po prawdzie – zupełnie mi się nie chce.

¹ Włodzimierz Mart: pseudonim Jana Kofmana, redaktora "Krytyki"
² patrz: "Biuletyn Niezależnego Drukarza"


Wiktor Kulerski, "Nie dla mnie sznur samochodów" , czyli zawodność potęgi smaku. Polemika z tekstem Jana Walca List do Włodzimierza Marta, Krytyka nr 21 1984

List do Włodzimierza Marta Jana Walca, zamieszczony w 17 numerze "Krytyki" z 1984 roku będzie ważnym źródłem dla badaczy. Spotka się z zainteresowaniem nie tylko zgłębiających percepcję twórczości Romana Bratnego (formalnie dotyczy jego powieści "Rok w trumnie" ), ale przede wszystkim ściągnie na siebie uwagę szukających świadectw o działaczach opozycji demokratycznej zarówno przed-i posierpniowej, pozostawionych przez nich samych. Lektura "Roku w trumnie" stała się dla Walca okazją do refleksji nad samym sobą i nie tylko. Używam świadomie zwrotu "nad samym sobą" , mimo, że autor "Listu…" z upodobaniem używa liczby mnogiej pisząc my, Korowcy, w naszym, korowskim środowisku" , a nawet nie cofa się przed modnymi zdrobnieniami ("Adaś" ) podkreślającymi poufałość z luminarzami. Nie chcę poglądów Jana Walca przypisywać całości tego środowiska. Pragnąłbym również, by nie czynili tego ci, którzy w przyszłości będą korzystać z "Listu…" jako materiału źródłowego, świadectwa poglądów, tęsknot i urazów opozycjonisty. A pierwszym, który powinien skorzystać z materiału źródłowego dostarczonego przez Jana Walca, jest nie kto inny, jak sam Roman Bratny. Będąc na jego miejscu wybrane fragmenty "Listu…" umieściłbym albo zamiast posłowia do najbliższego wydania "Roku w trumnie" , albo – jeszcze lepiej – na skrzydełkach obwoluty jako najlepszą reklamę i uwiarygodnienie.

Autoportret zawiedzionego

Autoportret autora stał się niezamierzonym leitmotivem " Listu…" Oto co celniejsze fragmenty:
My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi.
…nie mogliśmy zajmować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.
A przecież zrazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiednich haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna.
Losy ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplatały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności…
Wprawdzie autoportrety bywają subtelne i nie jest to ich wadą, jednak może warto na wstępie dokonać paru sprostowań, dotyczących zresztą tylko tła.
Otóż jeśli miałbym odwoływać się do osobistego doświadczenia i do tego, co miałem okazję zauważyć wokół siebie, to musiałbym rzec, że i te dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki są najdelikatniej mówiąc – daleko idącym naginaniem faktów. Co do niemożliwości zajmowania stanowisk w Solidarności przez Korowców (termin Jana Walca), to znam członków i współpracowników KSS KOR, którzy nie tylko zajmowali wysokie stanowiska – zarówno z wyboru, jak i z powołania, – ale nadto zdążyli za nie zapłacić więzieniem podczas stanu wojennego. Wreszcie nieodpowiedzialne hasła . Istotnie było tak, że Jacek Kuroń wołał "nie palcie komitetów, twórzcie własne" , że "gasił" strajki, że Adam Michnik uratował oblężonych w Otwocku milicjantów przed samosądem tłumu. Istotnie było tak, że odzyskania manu militari Lwowa i Wilna nikt nie wołał, przynajmniej ze środowiska KSS KOR. Jednak prawdą jest również i to, że właśnie Jacek Kuroń już z więzienia i podczas stanu wojennego pisał o uderzeniu na wszystkie ośrodki władzy i informacji w całym kraju, i że w tymże okresie Zbigniew Romaszewski chciał ogólnopolskiego strajku powszechnego z czynną obroną zakładów pracy, wierząc, że władza nie będzie mogła liczyć nie tylko na wojsko ale i na MO. Gdy Jeden batalion odmówi strzelania… Tak było w lutym 1917 roku, kiedy mały oddział Kozaków przeszedł na stronę demonstrantów, a po miesiącu już nie było cara. Nie uważam, że jedno czy drugie niezbyt odpowiedzialne hasło i zwodnicze porównanie przekreślało wypowiadającego się; szczególnie, jeśli są to ludzie skądinąd mądrzy i godni szacunku – aczkolwiek nie bez krytycyzmu. Tym bardziej nie uważam, aby takie wypowiedzi mogły rzucać cień na innych. Jednak chyba należy zrozumieć tych, którzy takich haseł obawiali się – jak widać nie bezpodstawnie.
Żali się Jan Walc na hamowanie karier związkowych, powołuje się na wcześniejsze zasługi, odwołuje się do swoich umiejętności i doświadczeń a wreszcie wystawia sam sobie świadectwo moralności. Wypomina "wylatywanie z pracy" , 48 godzin po wielekroć spędzane w komunistycznych cyrkułach, ścigania, bicia po komendach, a nawet ból po otrutej… jamniczce! Niestety, wygląda i na to, że boli go również brak rekompensat i wyrównań za to wszystko. Żale to chyba niezbyt przystojne wobec wielu osób mających znacznie poważniejsze powody do bólu, by zamilczeć o tych, którzy bólu już nie czują. Sądzę, że członkowie i współpracownicy KSS KOR podejmując działania w proteście przeciwko bezprawiu nie liczyli na kariery, posady, samochody i sekretarki. Gdyby tak było, zapewne inna wybraliby drogę. Sadzę również, że w Polsce odsiadkami odsiadkami i pobiciami człowiek spłaca dług "cieniom zapomnianych przodków" . Im to za taki i podobne działania przychodziło płacić ceny znacznie wyższe.
Pyta autor Listu… gdzie to byli nowi, spóźnieni szermierze odnowy wówczas, gdy on wycierał cele aresztów. Wśród weteranów dysydencji, wśród tych, którzy tworzyli KSS KOR i tych, którzy z nimi współpracowali lub choćby tylko wspomagali go, znajdowali się ludzie o niepokalanej przeszłości, obarczeni latami spędzonymi w piwnicach Bezpieki, więzieniach, więzieniach nawet celach śmierci. I w jednym szeregu obok nich znaleźli się również i ci, których dzisiaj można by objąć wspólną nazwą "zasłużonych w utrwalaniu władzy ludowej" : zetempowcy, aktywiści i bardowie Przodującego systemu, paksowscy katolicy-patrioci, a nawet byli ministrowie. Jakże wiele musiało dzielić jednych i drugich? A jednak to, co łączyło, okazało się ważniejsze i silniejsze od tego, co dzieliło. Potrafiono obyć się bez gorszących listów. Poczytuję to za jeden z tytułów do chwały KSS KOR. Jego etosowi mogą tylko uwłaczać niewczesne wynurzenia raczkującego "weterana dysydencji" , dlatego odczytuję je jako jedne z bardziej niestosownych wobec KSS KOR i całego skupionego wokół niego środowiska.

Portret zbiorowy spóźnionych.

Ten grupowy wizerunek jest tylko tłem dla autoportretu, ale z jakim rozmachem zakreślonym:
…większość tych robotników dwunastej godziny, jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywało się do Związku wtedy, kiedy już było wolno i dlatego, że było wolno.
…szermierzami odnowy stali się dopiero wtedy, gdy stało się to dozwolone. Atakowanie Korowców, odcinanie się od "opozycji" stwarzało im wygodną sytuację, w której nie mieli oni ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia czy nawet współdziałania z władzami. Światli, wydawałoby się, ludzie godzili się z poglądem zachodzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje ambicje polityczne.
W " Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki " czy "Życia Warszawy" , nie można zaś było się zatrudnić, przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego" czy " Zapisu" .
A piszę to ja (…), że korowców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tyko.
A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisać duszę artysty(…). Myślę, że pośród wielu różnic między Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że aj naprawdę wierzę, że każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką…
Zaiste gromadny to i nader dosadny portret, a przy tym o ileż mroczniejszy niż świetlisty autoportret. Kogóż to nie umieszczono na tym konterfekcie i komuż się nie dostało? Nie zawsze jest to czytelne, bo sam mistrz sprytnie to refleks światła rzuca, to cień kładzie. Dlatego mam prawo pytać: czy robotnikami dwunastej godziny są Piotr Bednarz i Władysław Frasyniuk? Może nie, bo stoi napisane: Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działaczy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swego zawodu czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntowała się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia… A więc może Jerzy Kropiwnicki (ekonomista), Grzegorz Pałka (ekonomista), Janusz Pałubicki (historyk sztuki), Józef Pinior (prawnik, bankowiec)? Nie wiem, kiedy zapisali się do Związku, ale chyba wielu spośród tej większości, która dołączyła, zdaniem autora Listu… - dopiero wtedy, kiedy było wolno i dlatego, że było wolno, dało później wystarczające świadectwa, by nie mówić o nich uszczypliwie i lekceważąco. Poza tym, czy autorowi Listu… nie przyszło do głowy, że nie każdy musi kierować się pierwszym odruchem serca, że są i tacy, którzy jako chłopi i Ślązacy długo nie zakasują rękawów bynajmniej nie z wygodnictwa, ale z gospodarskiego namysłu, pytając sami siebie – będzie z tej mąki chleb, czy też nie? Kiedy zaś uznają, że tak – dołączają, być może spóźnieni, ale wówczas gotowi już nawet na to, czym przyszło płacić górnikom z KWK "Wujek" .
A kim są owi szermierze odnowy niemuszący – dzięki atakowaniu korowców rozliczać się z wcześniejszego milczenia. Owi światli zdawałoby się ludzie? choć czytywałem w "Tygodniku Solidarność" znakomite reportaże samego Jana Walca? Czyżby chodziło o jakieś konszachty między Tadeuszem Mazowieckim a M.F. Rakowskim? Czyżby "antykorowski" spisek "Więzi" i "Polityki" ? Czy na dodatek to wszystko łączyłoby się z ekspertami w cudzysłowie (jak używa tego słowa autor Listu…), z tymi, którzy zobowiązani są do działań przez ks. Alojzego Orszulika i których pośrednictwem posługują się klawisze, jak chce Adam Michnik? Jeśli tak, to czy i episkopat maczałby w tym palce (choć trzeba przyznać, że jedyna to kategoria ludzi oszczędzonych przez Jan Walca? Zaiste, brak bodaj już tylko masonów!
Skąpo rzucane półświatła bynajmniej nie ułatwiają poruszania się w tym gąszczu niedomówień (jeśli nie gorzej). Czy do tych światłych zdawałoby się ludzi ekspertów w cudzysłowie kwalifikują się np. Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki? Na pewni kierują się inna strategią, uprawiają inną taktykę i wybierają nie zawsze takie sposoby i pola walki, jakich życzyłby sobie autor Listu… Na pewno popełniali błędy, ale czyż to dostateczny powód, by poddawać wątpliwości pobudki ich działania? Na pewno często kierują się racjami pragmatycznymi, ale czy za to należy ich winić?
Jan Walc napisał, że ludzie opozycji demokratycznej kierowali się przede wszystkim pobudkami moralnymi, ale czyż nie kierowali się również pragmatyzmem, który dla jeszcze innych środowisk był nie do przyjęcia, by wspomnieć tu choćby resztki dawnego PSL. Bo czyż nie było pragmatyzmem, trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi, zwracanie się do Sejmu, który Sejmem nie jest, powoływanie się na Konstytucje, która Konstytucją nie jest; dążenie do wykazania niewinności przed Sądem, który nie jest sądem, ale narzędziem gwałtu i zemsty; opieranie się na literze prawa, będącej w istocie literą bezprawia? Czy J. Walcowi nie przyszło zatem do głowy, iż ci eksperci ozdobieni przez niego cudzysłowem mają prawo do poglądów i postępowania innych niż jego własne, oraz prawo do błędów takie jak on sam?
Wreszcie owe środowiska artystyczne i intelektualne, owe kurwy chcące być Królewnami Śnieżkami. O ile wiem, to do środowisk artystycznych zaliczają się aktorzy bojkotujący Telewizję oraz plastycy i literaci, którzy woleli stracić swoje związki zamiast dać się przekupić. Do środowisk intelektualnych chyba można zaliczyć środowiska "Znaku" , "Więzi" , DiP-u. A Kolegium Rektorów, Komitet Porównawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych, środowisko Uniwersytetu Warszawskiego? Warszawskiego środowiska budujące dzisiaj niezależną oświatę, kulturę, naukę? A może wszędzie tam byli i są tylko i wyłącznie weterani dysydencji i wycieruchy aresztów i dlatego nie te środowiska miał na myśli Jan Walc. Jeśli jednak nie jest tak to czy rzeczywiście tak trudno je opisać w innych kategoriach aniżeli pomiędzy portfelem a rozporkiem?
A może to autor Listu… nazbyt łatwo porusza się w przeciwstawnych kategoriach, rozdając na prawo i lewo świadectwa moralności – a raczej jej braku –dyktowane własnymi urazami, rozczarowaniami i kompleksami? Nic tu nie wyjaśnią i niczego nie usprawiedliwiają apele Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. A swoją drogą – zapomniał o tym wygodnym zastrzeżeniu Roman Bratny.
Wielka szkoda, że J. Walc wpadł w zdradliwą koleinę Gnid Piotra Wierzbickiego, miast pójść mniej emocjonalnym szlakiem wyznaczonym odpowiedzią Adama Michnika w Gnidach i aniołach, (choć i ten później nie oparł się emocjom pisząc z więzienia oświadczenie o pawianach). Gnidy Wierzbickiego i pawiany Michnika pozostawił w tyle Walc, pisząc o kurwach, chcących być Królewnami Śnieżkami. Nareszcie coś ludzkiego po tamtej zoologii.

Błąd legionistów

Dobrze, że Jan Walc zna błąd legionistów. Gorzej, że nie jest w stanie – jak widać – ustrzec się przed popełnianiem podobnego błędu.
…nie mówię o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce jesienią 1980 r. cytowałem słowa "Pierwszej Brygady" , gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy.
Zaiste –postawa to trudna i mądra, ale nie tylko. Jest to postawa konieczna właśnie dlatego, że – jak wskazuje przykład autora Listu… - problem istnieje.
Ofiarność, zasługi, umiejętności i doświadczenie, racje moralne – to my, weterani dysydencji i wycieruchy aresztów, to nasz portret.
Och, Boże, dziękuję Ci, że nie jestem jak inni ludzie… Łk,18, 11), ale gdybym przypadkiem miał, to co mają inni – nie zaszkodziłoby. Należy się przecież nie im!
Niebezpieczna to ścieżka i charakterystyczne powołanie się Jana Walca na Pierwszą Brygadę. Szczęście, że nie jest wojskowym! W przeszłości właśnie z podobnego sposobu myślenia i patrzenia weteranów wojskowych, właśnie z błędu legionistów wyrosło to, czego tylko błędem już nie można nazwać – unicestwienie młodej i targanej wątpliwościami, ale przecież demokracji polskiej, oraz wszystkie tego następstwa. Wystarczy wspomnieć okrutne tłumienie strajków chłopskich, strzelanie do demonstracji robotniczych, proces brzeski i obóz w Berezie Kartuskiej, tysiące więźniów politycznych, uchodźstwo, na obczyznę Wincentego Witosa i nie tylko jego. Nawiasem mówiąc, o tym smutnym okresie milczą niezależni publicyści, bezkrytycznie apoteozując postać Józef Piłsudskiego. Paradoksalne, ale hańbę o okresie sanacji przywołał ostatnio nie kto inny, jak Wojciech Jaruzelski w przemówieniu z 22 lipca 1984. Szukał pomniejszenia własnej hańby, a zapewne i antycypacji obecnej dyktatury, obecnego zniszczenia demokracji, obecnych rządów bezprawia i gwałtów na społeczeństwie. Jeśli tak, to czy aby na pewno bezpodstawnie?
Właśnie na przykładzie legionistów, legionistów raczej tego, do czego w końcu doprowadzili, widać, jak trudną rzeczą jest już samo tolerowanie upragnionej demokracji z nieuchronnie towarzyszącymi jej wadami, jak dalece delikatną sprawą jest kultywowanie demokracji wymagające mądrości, cierpliwości, i wyrozumiałości więcej, aniżeli jest to potrzebne do czegokolwiek innego. Jeżeli w okresie posierpniowym niektórzy z weteranów dysydencji odczuwali w stosunku do siebie rezerwę, jeżeli nawet spotkali się z wyrzutami, to czyż zamiast pogłębiać je emocjami i wyrzutami, nie lepiej spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie, powoli usuwać nieporozumienia? Przykłady takiej powściągliwości, mądrej i pięknej postawy dali między innymi Jan Józef Lipski i Henryk Wujec, rozwiewając w ten sposób liczne obawy i zjednując wielu nieufnych. Czyż koniecznie trzeba rezerwę i uprzedzenia w stosunku do weteranów dysydencji uogólniać i tłumaczyć wyłącznie tak niskimi pobudkami jak czyni to Jan Walc – atakowanie Korowców, odcinanie się od opozycji stwarzało im ( atakującym - WK) wygodną sytuację, w której nie musieli ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia. Sądzę, że istotnie taki motyw u niektórych występował, jednak byłbym ostrożniejszy w uogólnianiu i zastanowiłbym się, czy wytykanie takich motywów jest najlepszym sposobem usuwania uprzedzeń i znoszenia podziałów. Uogólnione insynuacje i piętnowanie, a z drugiej strony podkreślanie własnej szlachetności – jakież to łatwe i jakież zatrute owoce przynosi! A przecież problemu to i tak nie rozwiąże, ani tym bardziej nie ułatwi uniknięcia błędu legionistów.

Tango z Bratnym

O książce Romana Bratnego nie warto by wspominać, gdyby nie "Krytyka" - zaprosiła Jana Walca do napisania recenzji. I oto nastąpiło spotkanie budzące u recenzenta uczucia chyba nie do końca uświadomione. Napisał, że "Rok w trumnie" wzbudził u niego nie tylko odrazę, ale i refleksje… Z Listu do Włodzimierza Marta wynika, iż są to nie tyle refleksje, ile afektacje. Roman Bratny z premedytacja napisał paszkwil na Solidarność. Jan Walc w afekcie odpowiedział lamentacją nad krzywdami, jakie Solidarność jemu wyrządziła. Duet zaiste nieoczekiwany, a nawet paradoksalny, – choć może niezupełnie.
Bratny po męsku zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnawiali się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycję Solidarności, Walc wyżala się również nie na Solidarność, tylko na ludzi, którzy zapisywali się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno i dlatego że było wolno. Dziesięć milionów niegodnych! Bo iluż zostanie, jeśli odliczymy tych, którzy to nie spóźnili się?
Czy tajemnica tego duetu nie leży w pozornie kokieteryjnym wyznaniu Jana Walca – Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich kompleksów i mięczakowatości…
Ach, ten słodki brutal Bratny!
Wiem, jak łatwo jest dzisiaj pluć na Bratnego, (…) ale nie umiem się przyłączyć do chóru… i zaraz potem – czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia…Są wyrazy jeszcze żywszych uczuć – Po prostu życzę mu i jemu podobnym wszystkiego najgorszego, chorób, bólu, niepowodzeń w pracy i w życiu osobistym… I dalej znów na odwyrtkę – nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy (mizernych) czy dl sławy (wątpliwej), nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje… Wreszcie rozbrajające wyznanie - mój stosunek do Romana Bratnego i tego, co obecnie robi jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami… Może warto zakończyć obraz tych dusznych rozterek złotą myślą godną pamiętnika – odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i z nim robić. Zaiste godna współczucia ambiwalencja uczuć i wzruszające to wyznania, jednak charakterystyczne chyba raczej nie dla weteranów. Miejscami już zupełnie nie wiadomo, czy to list do "Filipinki" , czy recenzja dla "Krytyki" .
Tak oto zaproszenie do napisania recenzji nieoczekiwanie skończyło się dla Walca białym tangiem z Bratnym. Tyle, że pierwszy tęsknie nucił "Nie dla mnie sznur samochodów" , a drugi ryczał Criminal tango… Połączyło ich uczucie do tej trzeciej "Sentymentalnej panny S" . Dla pierwszego to ladacznica i niewdzięcznica, a recydywistka wszech paragrafów dla drugiego. Chyba obu zawiodła "potęga smaku" .

Postscriptum

Nie czytałem i wolałbym nie czytać powieści Romana Bratnego. Może dlatego nie zdążyłem przyzwyczaić się do tak modnych obecnie konwencji pisarskich. Pamiętam natomiast z lat dzieciństwa, że krótkie utwory zbliżone do takich, jak "Bratny jest świnia" lub "Dejmek jest łajdak" pisywało się na płotach stodołach i wygódkach. Później odkryłem je w "Żołnierzu Wolności" i w " Trybunie Ludu" , więc przestałem je czytywać.

Wiktor Kulerski



Odpowiedź Jana Walca, Krytyka nr. 19, 1985

Drogi Wiktorze!
Nie rozumiem Twojego tekstu.
I nad tym zdaniem, zanim je rozbuduję i uzasadnię, przyjdzie mi się chwilę zatrzymać. Muszę to zrobić znając twoje metody polemiczne i mając prawo spodziewać się, że będzie mi ono zacytowane w odpowiedzi, jako że z Twojego punktu widzenia przyznanie się do niezrozumienia czegokolwiek, a w szczególności tekstu, z którym się polemizuje, jest rzeczą absolutnie niedopuszczalną, jest intelektualnym samobójstwem. I tu jest, Wiktorze, kardynalna między nami różnica. Miałbym kilka różnych zupełnie pomysłów interpretacyjnych w stosunku do Twojego tekstu, pozwalających na zarysowanie kilku różnych Twoich portretów, portretów, których każdy mógłby mi służyć za podręczną tarczę strzelniczą – rzecz jednak w tym, że wszystkie te zabiegi uważałbym za intelektualnie bezpłodne.
Nie uważam, aby człowiek musiał wszystko wiedzieć, a tym bardziej rozumieć. Oczywiście bardzo to miło wiele wiedzieć i rozumieć, ale doprawdy tylko wyjątkowo agresywne odmiany materializmu skłonne są traktować agnostycyzm jako przejaw intelektualnego lenistwa. Przedmiotem mojego Listu do Włodzimierza Marta była książka Roman Bratnego "Rok w trumnie" , którą przeczytałem z uwagą, na jaką było mnie stać, a mimo to nie zdołałem uporać się intelektualnie i moralnie z problemami, których mi ta lektura nastręczyła. Zarówno mnie, jak i redakcji "Krytyki" wydawało się pożytecznym podjęcie próby zapisu moich wątpliwości i rozterek i przedstawienie go czytelnikom.
Ty w przeciwieństwie do mnie nie czytałeś książki Bratnego i piszesz, że wolałbyś jej nie czytać, ale równocześnie z pełnym spokojem człowieka dobrze poinformowanego powiadasz, że Roman Bratny z premedytacją napisał paszkwil na Solidarność. Chcesz operować na poziomie kwartalnika politycznego a nie "Filipinki" , – więc proszę o przypis. Jeśliś książki nie czytał, skąd możesz wiedzieć o owej premedytacji? Czy była w tej sprawie obowiązująca subordynowanych członków Związku uchwała TKK, czy może na jakimś płocie przeczytałeś, że Bratny jest świnia i teraz już wiesz raz na zawsze, że jak Bratny, to premedytacją i paszkwil? A przecież trochę dalej sam wyrażasz się krytycznie o metodzie operowania formułkami, powiadając, że gardzisz tym, co piszą w "Żołnierzu Wolności" , "Trybunie Ludu" oraz na płotach, stodołach i wygódkach.
Skoro już przy płotach i szaletach jesteśmy, pozwól na dygresję, która nie odwiedzie nas jednak daleko od tematu. Jest tu znowu tak, jakbyś – moim przekonaniu- wiedział za dobrze. Zanim wyrażę swoją pogardę dla Romana Bratnego – przeczytam jego książkę. Zanim porównam napisy na płotach z publikacjami "Żołnierza Wolności" , przejdę się po mieście obejrzeć, co też ludzie na płotach ostatnio piszą. I chociaż sam dla swojego pisania szukam innych miejsc, chociaż najbardziej lubię czytać wiersze Zbigniewa Herberta, których nikt na płotach nie wypisuje, niemniej jednak część umieszczanych tam napisów czytam z niewątpliwą sympatią. I jestem w stanie wyobrazić sobie wiersz o tym, jak Pan Cogito czyta napisy na płotach, rozważając sytuację, w jakiej się znalazł, gdy wbrew samemu sobie łatwiej mu się zgodzić z tym, co napisane na dostępnych mu płotach niż z tym, co przeczytać może w książkach z księgarni czy publicznej biblioteki.
Jeżeli napisałem na wstępie, że Twojego tekstu nie rozumiem, to wiąże się to również z problemem płotów, napisałeś bowiem ostrą polemikę z tekstem, którego głównym myślowym motywem był sprzeciw wobec "zamówienia społecznego" , dość powszechnie formułowanego wobec niezależnych publicystów i krytyków literackich po ukazaniu się ostatniej powieści Bratnego. Chodziło grubsza rzecz biorąc o to, żeby mu "dokopać" . I w wielu pismach niezależnych rzeczywiście mu "dokopano" . Choć postąpiłem odmiennie, wahałbym się wyrazić pogląd, że uczyniono to na poziomie "Filipinki" .
Powiedzmy otwarcie – gdybym owo "zamówienie społeczne" dyspozycyjnie zrealizował, gdybym zgodził się nie wykraczać poza ramy zwyczajowo przyjęte dla niezależnej publicystyki – na pewno nie naraziłbym się na odsądzającą mnie od czci i wiary polemikę podpisaną przez Przewodniczącego Regionu. Nie jest jednak tak, abym żałował swojej decyzji. Wydaje mi się, że obowiązkiem moim jest podejmowanie prób zrozumienia i opisania świata, a nie "dokopywanie" choćby najbardziej odrażającym typom.
Nie jest to wprawdzie pogląd popularny, ale trudno - dyspozycyjność wobec Ruchu, zgoda na "nadeptywanie na gardło własnej pieśni" , przekonanie, że krytykować wolno tylko przeciwników – to wszystko, w moim pojęciu, po prostu się nie sprawdziło. Moim obowiązkiem jest dać świadectwo prawdzie. A jeśli nawet napisy na płotach są prawdziwe, to zaiste nie cała prawda da się tam pomieścić.
Odmawiając mi prawa do tykania trudnego tematu stosunków pomiędzy środowiskiem KOR-owskim a Solidarnością określasz mój list jako wysoce niestosowny, a nawet gorszący. Przyjrzyjmy się uważnie ostatniej kategorii, nieczęsto dzisiaj używanej. My się jakoś na co dzień nie gorszymy, podczas gdy dla naszych babek, chowanych w czasach niezapomnianej królowej Wiktorii, zgorszenie było niestety chlebem codziennym, było niebezpieczeństwem, na które nieustannie były narażone i przed którym za wszelką cenę usiłowały się uchronić. Gorsząca była sztuka starożytna i renesansowa, powieści Zoli i wiersze Tetmajera, ba, nawet na podwórku pomiędzy kurami a kogutem raz po raz dochodziło do scen gorszących dla każdej szanującej się panienki. W okresie fin de siecle’u standardowym bibelotem masowo produkowanym i ustawianych na kominkach i serwantkach była rzeźba, indyjskiej bodajże proweniencji, przedstawiająca trzy siedzące obok siebie małpki, z których jedna zasłania sobie oczy, druga uszy, a trzecia pyszczek – bibelocik ten uczył jak unikać zgorszenia: nie patrzeć, nie słuchać, nie mówić.
Powiadasz, że jestem gorszycielem. Chyba muszę się zgodzić – rzeczywiście patrzę, słucham i mówię. Powiadasz, że lepiej by było, gdybym tego nie robił. Uważasz, że znacznie lepiej twierdzić, że Solidarność przyniósł bocian, niż opowiadać o bólach porodowych i gorączce połogowej. Czy Sentymentalna panna S wpadnie w szok, kompleksy i dostanie polipów, jak się tego wszystkiego dowie, bo pozwolisz, że o faktach dyskutować nie będziemy? To jednak jest kwartalnik polityczny, a nie periodyk stawiający sobie za cel chronienie panienek przed zgorszeniem.
Dla sentymentalnej panny S będzie lepiej, jeśli pozna prawdziwy przebieg swoich urodzin. A z tymi urodzinami było przecież tak, że już w trakcie sierpniowych strajków w Gdańsku i Szczecinie kiedy na terenie stoczni utworzyły się pierwsze w Polsce enklawy wolności, do których ciągnęli ludzie z całego kraju, często tylko czy przede wszystkim po to, żeby się zachłysnąć pierwszym haustem wolności, kiedy każdy w Polsce miał prawo do współudziału w tym strajku, który jego uczestnicy do dziś wspominają jako najpiękniejsze dni swojego życia – jedna była tylko kategoria ludzi, którym prawo to kwestionowano, których proszono, aby dla dobra ogólnego zechcieli z niego zrezygnować, którzy na wspólne żądanie komitetów strajkowych, ekspertów i komunistów mieli pozostać na uboczu. Ci zapowietrzeni – to działacze demokratycznej opozycji.
Zarzucasz mi brak obiektywizmu – ale ja przecież świetnie wiem, że nikt nie może być sędzią we własnej sprawie, a pamiętając jakie emocje budzi od dawna i długo jeszcze rodzic będzie każda próba dyskusji o roli KORu, jestem głęboko przekonany, że mógłbym tylko taki obiektywizm udawać, a tego moralnego fałszu chciałbym uniknąć. Daleki też byłem w moim tekście od jakiejś próby syntetyzowania czy oceniania; przypomniałam w nim tylko fakt, że KOR-owski rodowód raczej przeszkadzał działać w Związku, niż w działaniu tym pomagał, że negatywnie przeważał nad kwalifikacjami, możliwościami, doświadczeniem. To sfera faktów. Niewątpliwie nie dałem ich szerokiej i wielostronnej interpretacji, o która może warto się pokusić, ale przecież sprawa, w której zabierałem głos, kwestia zmienności ludzkich postaw w skomplikowanej historycznie i moralnie sytuacji naszego kraju nie stwarzała miejsca dla dokonywania takiej analizy.
Ty w swojej polemice tez jej zresztą nie przeprowadzasz, natomiast negujesz wszelkie pochlebne sądy o KORze, jakie bezpośrednio czy pośrednio wyraziłem w swoim tekście. Negacji zresztą podlegają nie tylko sądy, lecz także fakty, czy przynajmniej to, co za fakty przywykłem uważać. Cytujesz zdanie o losach ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej pobudek moralnych, a później w skomplikowany sposób zostali uwikłani w politykę Solidarności i jesteś gotów zanegować w nim wszystko. Zaczynasz od tego, że w pełni lekceważysz użyte w nim słowo "najczęściej" , zastrzeżenie, które umieściłem wbrew sobie, mając w pamięci wiele napaści na środowisko korowskie, zastrzeżenie, z którego nie umiałbym się przed swoimi przyjaciółmi wytłumaczyć bo gdyby mnie zapytano, kogo to konkretnie tym zastrzeżeniem wyłączam spośród tych, którzy kierowali się moralnymi pobudkami – przecież nie umiałbym odpowiedzieć. Ale Twoja negacja idzie znacznie dalej, fundując się na tej wiedzy i pewności, którą Ci już tutaj zarzucałem.
Jesteś gotów dyskutować o pobudkach ludzkich czynów, jesteś gotów demonstrować jakąś o nich wiedzę. Czy i tu mam prosić o przypis? Popatrz, Wiktorze, co się tutaj stał: polemizując z moim tekstem, gdzie próbuję szukać innych niż niskie tylko pobudek działalności Romana Bratnego, negujesz moralne pobudki ludzi ze środowiska korowskiego, mówisz, że cała działalność KORu ufundowana była na sprzecznym z moralnością pragmatyzmie, wyrażająca się zwracaniem do władz nie ustanowionych w sposób demokratycznych, a więc nielegalnych, czy powoływaniem na stanowione przez nie prawa, w grzechu tej nielegalności poczęte. Gdyby zarzut kierowania się pragmatyzmem trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi postawił KORowi Rząd Londyński. (który zresztą tego nie uczynił) – byłbym gotów do polemiki: kiedy jednak formułuje go działacz organizacji powstałej w drodze porozumienia podpisanego z komunistycznym rządem, organizacji zarejestrowanej przez komunistyczny sąd i mającej w statucie, czy choćby w aneksie do statuty zawarowaną kierowniczą role partii komunistycznej w państwie - to można sąd taki traktować wyłącznie jako przejaw dyskusyjnego zacietrzewienia. A nie rozumiem, co mogło je wywołać.
Negujesz i konkluzję omawianego zdania, stwierdzenie o skomplikowanym wplataniu się losów korowców w politykę Solidarności. Nie chciałbym być niegrzecznym ale odnoszę wrażenie, że każde użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" budzi twój ostry sprzeciw. Może mam w tej sprawie jakiś kompleks (sam piszę, że mam, po to przecież, żeby Cię zwolnić z obowiązku zawiadamiania czytelników, że Walc ma kompleksy i wierz mi, że z punktu widzenia smaku tak jest lepiej, a merytorycznie nic nie tracisz), ale nie bojąc się śmieszności, jaką okrywa człowieka rozdzielanie włosa na czworo, boję się tych, dla których wszystko jest proste i ten mój strach uzasadnia zarówna dyrektywa Pisma, każącego szukać ciasnej bramy, jak i historia polskiej lewicy.
Myślę więc, że to nie było wcale proste, kiedy w Regionie Mazowsze, żeby posługiwać się przykładem, który obaj znamy najlepiej, codzienna praca cierpiała na tym, że pewna grupa działaczy, nazywająca siebie "prawdziwymi Polakami" uważała za najpilniejsze i najważniejsze zadanie dążenie do wyeliminowania z pracy w Związku tych wszystkich, którzy mieli coś wspólnego z KORem. Jak pamiętasz świetnie, bo byłeś przecież obecny na wszystkich posiedzeniach Zarządu Regiony i jego Prezydium, swary toczyły się nie wokół jakich odmiennych programów czy koncepcji, ale życiorysów raczej. I było tak, że każdy z nas, ludzi obciążonych korowskim piętnem, musiał sam sobie odpowiadać na pytanie, przed którym człowieka stawiać nie wolno; czy dla dobra sprawy, o która walczę i chcę walczyć, nie będzie lepiej, jeśli się wycofam, skoro moja osoba, ze względów ode mnie niezależnych, może tej sprawie szkodzić czy kompromitować ją w jakiś sposób.
Bardzo chciałbym Ci to dobrze wytłumaczyć, bo mimo całej Twojej demonstrowanej w tekście wrogości mylę, że mamy tu do czynienia z jakimś nieporozumieniem. Otóż w naszym środowisku mówiło się wtedy (nie mam pojęcia, kto był autorem tej metafory), że traktuje się nas jak panienkę lekkich obyczajów – można korzystać z jej usług, ale nie sposób pokazać się z nią w towarzystwie. Zaproponuję Ci jeszcze inną metaforę – w jakiś sposób my, korowcy, byliśmy Żydami Solidarności: nasz naznaczenie, nasza mniemana inność – nie zależały od nas. Skomplikowany węzeł plotek, pomówień, przesądów, zabobonów, czy czego chcesz jeszcze – powodował, że byliśmy przez niektórych traktowani jako ludzi inni i gorsi, ludzie, których sama obecność w jakimś zespole przekreślała jego czystość.
Jeśli to porównani wydaje mi się trafne, to dlatego, że niesprawiedliwość zarzutów była niejako organiczna, dotyczyły one nie naszego stepowania, ale rodowodu, mającego jakoby przesądzać o wszystkim. I dlatego zalecana przez Ciebie strategia polegająca na tym, aby spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie powoli usuwać nieporozumienia – otóż strategia ta, którą staraliśmy się przecież stosować, miała ograniczoną skuteczność.
Eksplikacja, którą się posługujesz, a mianowicie przykład Jana Józefa Lipskiego, stwarza tez pewna dwuznaczność: przedstawiasz jako wzorcową karierę związkową człowieka, który z gdańskiego zjazdu odwieziony został karetką reanimacyjną do szpitala, kiedy jego serce nie wytrzymało przetargów o to, czy Solidarność ma podziękować KORowi za jego pięcioletnią działalność.
Gdybyś cytował dokładniej, to co napisałem, udałoby się wielu nużących wyjaśnień, ale wierzę, że będą one pożyteczne. Twój przykład z Wujcem i Lipskim, na dodatek, jak powiedziałem, nie najszczęśliwszy, nie godzi w to, co napisałem; wydajesz się polemizować z poglądem, którego nie wygłosiłem, dowodzisz, że korowcy działali w Solidarności, podczas gdy ja, nie negując tej oczywistości, pisze o trudnościach, na jakie w tym działaniu natrafiali. I póki jesteśmy przy sprawach porządkowych – naprawdę nie wiem, jak Ci to powiedzieć, zważywszy, że jesteś historykiem – ale przecież nie można dowolnie mieszać czasów! Wszystko co w moim tekście tyczyło stosunków pomiędzy środowiskiem korowskim a Solidarnością – odnosi się do jej 500 dni, a jeśli się przyrzec dokładniej, to przede wszystkim do początku tego okresu; Ty zaś, w poszukiwaniu argumentów dyskredytujących KOR, zbliżając się w ferworze tam, gdzie – jak wierzę – naprawdę nie chciałeś się zbliżyć, dążąc do uzasadnienia tezy o ekstremizmie korowców, cytujesz teksty z innej po prostu epoki, z podziemia i z więzienia, a na dodatek mój List do Włodzimierza Marta rozpatrujesz w ten sposób, jakby był napisanym przed 13 grudnia podaniem do władz związkowych o przydział posady, sekretarki i samochodu.
Czy na tego rodzaju zarzuty w ogóle można odpowiadać? Zachowam się niekonsekwentnie (Walc zachowuje się niekonsekwentnie!) i spróbuję, choć godniej byłoby milczeć; wiem świetnie, że apanaże, sekretarki i samochody służbowe nie są to wyróżniki pozwalające na prawdziwą i sprawiedliwą ocenę działaczy Solidarności, ale raczej było tego wszystkiego za mało niż za dużo. Pamiętam, jak nieraz wieczorem odwoziłem do domu swoim samochodem Zbyszka Bujaka, który w innych wypadkach tłukł się godzinę do Podkowy Leśnej kolejką WKD, co wydawało mi się stratą jego czasu i energii – jeśli więc zagadnienie zostało poruszone, to chciałbym wymagać od polemisty aby, zanim zacznie piętnować, zadał sobie pytanie: czy rzeczywiście najlepiej objaśni mój tekst poszukując filiacji z "Żołnierzem Wolności" , czy może znalazłaby się jakaś inna, prawdopodobniejsza psychologicznie interpretacja.
Objaśniasz sobie mój tekst kategoriami zawiści, urazów i kompleksów – mogę się zgodzić i na to, ale wykorzystajmy te kategorie do końca, zobaczmy, do jak drobnych spraw sięgała nasza zawiść; oto dotyczyła ona również czegoś tak elementarnego, jak prawo do bycia członkiem NSZZ Solidarność. To, że zdecydowaną większość spośród nas wyrzucono z pracy w okresie przedsierpniowym, miało przecież i ten skutek, że nie mieliśmy takiego miejsca, w którym moglibyśmy do Związku wstąpić, aby na równych prawach z 10 milionami uczestniczyć w jego budowie.
Każesz mi o tym – nie rozumiem tego dokładnie – zapomnieć, czy tylko milczeć. Milczeć na pewno, bo mówiąc gorszę Sentymentalna pannę S, wyzutą dziś ze wszystkiego, nieszczęśliwą i z trudem walcząca o przeżycie, a więc znajdującą się w sytuacji, kiedy godzi się mówić jej tylko słowa krzepiące. Ale chyba żądasz więcej, żądasz abym zapomniał, uznał swoje doświadczenie za nieważne, przeciwstawiasz mu doświadczenia przodków, których cieniom spłacamy dług, doświadczenia bohaterów stanu wojennego, których wymieniasz z imienia i nazwiska, a nawet profesji, dołączasz do tego tych, którzy bólu już nie czują, taktownie pomijając listę nazwisk, ale trochę dalej, by być dobrze zrozumianym, podkreślasz, że masz na myśli górników z kopalni Wujek i położywszy to wszystko na szalę, w moim imieniu na druga kładziesz otrutą jamniczkę Kuroniów, Fisię.
Wprawdzie, jak już wspomniałem, moim ulubionym poetą jest Herbert, ale tu chciałbym Ci przypomnieć wiersz Miłosza, ten, w którym mówi on niczego mi proszę pana tak nie żal jak porcelany. Nie wiem, czy wiersz ten był przedmiotem rozbiory w którymś z tej fali artykułów odsądzających Miłosza od czci i wiary, jakie ukazały się po jego wyjeździe na Zachód w prasie krajowej, a jakie niedawno przypomniała "Krytyka" , ale łatwo mi sobie wyobrazić kogoś, kto by w tamtych powojennych latach zechciał przeciwstawić żalowi poety nad potłuczona porcelana nie do końca ostygłe jeszcze krematoria Oświęcimia. Jeśliby taki tekst istniał, jak mógłby być dzisiaj odczytany?
W swojej walce ze zgorszeniem, w swoim dążeniu do wyznaczenia każdemu takiego miejsca, na jakie sobie zasłużył, zdajesz się negować ważność ludzkiego doświadczenia zbiorowego i indywidualnego, zespołu zdarzeń i przeżyć, które warunkują sposoby myślenia i odczuwania. Zgodzimy się obaj na pewno, że dobrze jest bronić człowieka, którego tłum akurat chce zlinczować. Zgódźmy się więc może – to z mojego punktu widzenia bardzo ważna propozycja – że jest czymś jakościowo innym, kiedy otwockich milicjantów broni Adam Michnik, niż kiedy czyni to miejscowy proboszcz. Różnica jest w moim przekonaniu i moralna i praktyczna; bardzo bym ni chciał, abyś to, co tutaj piszę, zrozumiał jako dowodzenie wyższości Adama nad księdzem, ale przecież właśnie dlatego tłum księdza nie posłuchał, że uznał jego wystąpienia za profesjonalne i rutynowe, a zechciał posłuchać Michnika, traktując jego wystąpienie jako contre-coeur.

Mój List do Włodzimiera Marta wynikł z pragnienia potraktowania z całą powagą złożonego przez redakcję "Krytyki" zamówienia, a zważywszy, że już przed pięciu bodaj laty już o Bratnym dla "Krytyki" pisałem, uważałem za swój obowiązek wobec Czytelników, Bratnego a siebie samego na dodatek, zdać sprawę ze zmian w moim punkcie widzenia, tłumaczących się doświadczeniami, które poddały pewnym modyfikacjom mój sposób patrzenia na świat i ludzi, w tym Romana Bratnego, doświadczeniami skłaniającymi raczej do refleksji niż do walki. Adaś swoje wystąpienie w Otwocku zaczął od słów "nazywam się Adam Michnik. Jestem siłą antysocjalistyczną" i wydawało mi się, że jest to dobry wzór, że stawiając pytanie o intencje Bratnego powinienem był przypomnieć, kto je stawia i dla skrótowej autoprezentacji wspomniałem swoje najostrzejsze teksty, te, za które najgoręcej byłem krytykowany i przypomniałem tę krytykę, oskarżenia o ekstremizm, zasygnalizowane słowami, że byłem publicystą, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci .
Z tego wszystkiego Ty zauważasz tylko cudzysłów przy słowie eksperci, przypominasz sobie, gdzieś widziałeś to słowo cudzysłowem opatrzone i – mgnienie oka: jeden szybki cios i już nie jestem w "Krytyce" , ale w "Żołnierzu Wolności" . 
Jeśli tak cenisz Herberta, to poczytaj sobie u niego o tych, którzy cenili sobie bożka ironii, bowiem tłukli go obcasami i wsypywali do potraw.
Jak już wspomniałem, Twój opór budzi każdorazowe użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" lub równoważnego, a słów takich w Liście do Włodzimierza Marta używam często. Buntujesz się nawet przeciw zdaniu tak oczywistemu, że aż banalnemu, zdaniu, w którym mówię, że trudno jest opisywać duszę artysty. Toż nawet brodaty sprawca tylu naszych kłopotów formułując słynną XI tezę o Feuerbachu nie zamierzał w swoim dążeniu do zmieniania świata zrezygnować z jego opisu. Inna rzecz, że wolał słowo "jasny" od słowa "skomplikowany" , za co tez jedni go cenią, a inni krytykują.
Ty zaś w swoim wystąpieniu nie tylko de facto prawo już nie tylko do ocen, ale i do opisu. Przypomniałem w swoim tekście decyzje personalne podejmowane przez redakcję "Tygodnika Solidarność" . Były to decyzje polityczne, przemyślane i podejmowane w dobrej wierze, wynikające z koncepcji wyciszania i minimalizowania napięć między Związkiem a władzami. Określiłem je jako bolesne i powstrzymałem się od oceny moralnej. I oto co się dzieje – tę jednoznacznie krytyczną ocenę formułujesz w swojej polemice Ty, zdajesz się jednak powiadać, że przedstawione przeze mnie fakty dają się objaśnić jedynie w kategoriach konszachtów i spisku, bo tak określasz dążenie red. Mazowieckiego i Episkopatu do znalezienia jakiegoś konsensu z wicepremierem Rakowskim. Tyś rzekł.

A jakie wnioski? Co robić z faktami, które Ciebie i Sentymentalna pannę S. gorszą?
Czy chcesz zając miejsce Winstona Smitha w Wydziale Dokumentów? Czy nie lepiej starać się zrozumieć stanowiska obydwu stron, a przede wszystkim pozwolić im je wyrazić? Napisałem, że decyzje podejmowane przed red. Mazowieckiego były dla nas bolesne i przy użyciu jednego tylko słowa skwitowałem fakt, że jego umiar nie zapobiegł wprowadzeniu stanu wojennego. Napisałem tyle, ile wiem na pewno. Ty zaś piszesz po nazwisku wprost ( ja nazwisk w swoim tekście uniknąłem, bo nie wystawianie cenzurek mi chodziło): Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki /…/ na pewno popełniali błędy, i zastanawiasz się czy to dostateczny powód , by poddawać w wątpliwość pobudki ich działania. Czy rzeczywiście to właśnie chciałeś napisać? A przecież są to cytaty z Twojego tekstu. Jeśli piszesz na pewno popełniali błędy – muszę spytać, gdzie te błędy, które popełniali na pewno? Historycy przecież jeszcze przez dziesiątki lat będę się spierać, czy jaki błędy zostały popełnione, a jeśli tak, to kto je popełnił. Rzeczywiście pewne jest to tylko, że decyzje, które musieli podejmować wymienieni przez Ciebie ludzie były trudne, a jeśli któryś z nich określiłby je również jako bolesne to na pewno nie byłaby to dobra okazja do polemiki.
Ale Ty okazję taka potrafisz znaleźć wszędzie. I dlatego napisałem, że nie rozumiem Twojego tekstu, nie rozumiem zademonstrowanej w nim postawy wrogości, tej, która gotowa jest użyć wszelkich metod, Az do preparowania cytatów byle tylko przeciwnika skompromitować. Nie rozumiejąc tej postawy staram się powstrzymać od insynuacji, od przyjęcia, że mimo Twoich zastrzeżeń to, co napisałeś, nie jest tylko polemiką z jakimiś moimi poglądami czy postawami, ale jakby politycznym atakiem na środowisko korowskie.

Bo jakże inaczej mam rozumieć tę partię Twojego tekstu, którą zatytułowałeś Błąd legionistów? Z faktu, że mówię o konieczności unikania tego błędu, mając w pamięci jego skutki, że przypominam, iż konieczność ta była dla nas oczywista już we wrześniu roku osiemdziesiątego, czemu daliśmy wyraz w "Biuletynie Informacyjnym" wyciągasz wnioski o tożsamości naszego myślenia z myśleniem legionistów suponując gotowość okrutnego tłumienia strajków ( to pewnie osobisty konik Jacka Kuronia), strzelania do robotniczych demonstracji, organizowania procesów politycznych, zmuszania przeciwników politycznych do emigracji.
Przypisujesz nam taki rodowód, który z korowców czyni tak bezkrytycznych neopiłsudczyków , jakich trudno byłoby znaleźć nawet w tych ugrupowaniach opozycyjnych, które rzeczywiście sobie Piłsudskiego za patrona obrały, samego zaś Komendanta oceniasz z bezwzględnością peerelowskich podręczników historii. Jesteś oto pewien, że zamach majowy unicestwił młoda polska demokrację. Ależ tu nie ma żadnej pewności, istnieje też inny pogląd, podzielany również przez historyków, iż nie dające się wykluczyć objęcie władzy przez Narodowa Demokrację, uniemożliwione przez zamach majowy, kierowałoby kraj raczej na drogę, którą podążały ówczesne Włochy. Powiedz, że zamach majowy był złem – zgodzę się, powiedz, że miał dla kraju fatalne skutki – będę z Tobą, ale jeśli po prostu powiadasz, że był unicestwieniem młodej polskiej demokracji, to jest to tego rodzaju półprawda, która od razu staje się całym kłamstwem.
Znowu rzecz bardzo skomplikowaną chcesz widzieć bardzo prosto, znowu zapominasz zapytać o racje drugiej strony. A przecież dążenie do zrozumienia racji różnych staraliśmy się uczynić ważnym elementem środowiska korowskiego. Jeśli nawiązywaliśmy do tradycji związanej z nazwiskiem Marszałka Piłsudskiego, to bardzo wyraźnie podkreślaliśmy, co uważamy w niej za wartościowe. Bodaj jedyny tekst o Piłsudskim, jaki wyszedł z naszego środowiska Cienie zapomnianych przodków Adama Michnika precyzyjnie rozgraniczał to, co w tej tradycji uważamy za wartościowe, od tego, co w niej potępiamy.
Wydaliśmy książeczkę Bibuła, daliśmy jednemu z naszych pism tytuł "Robotnik" , ale nawet "towarzysz Wiktor" , nie mówiąc już Marszałku nie stanowił obiektu naszej bezkrytycznej adoracji – stosowane przez niego metody walki takie jak rzucanie bomb czy dokonywanie ekspropriacji – nie znajdowały wśród nas entuzjastów. I właśnie krytycyzm ( my wolelibyśmy: obiektywizm) w stosunku do osoby Komendanta narażał nas na ostrą niejednokrotnie krytykę ze strony Ruchu Obrony, a później KPN, gdzie każdą uwagę krytyczną pod jego adresem odczytywano nieomal jako wyraz opcji antyniepodległościowej.
Tobie jednak nie dość, że starając się ludzi ze środowiska korowskiego zdyskredytować, fałszywie łączysz ich ze wszystkimi grzechami Piłsudskiego i jego stronników – oto kiedyś już nas z Komendantem zblokował, stworzony przez siebie blok zestawiasz z generałem Jaruzelskim, który w Twoim ujęciu wypada w tym porównaniu nad wyraz korzystnie.
Wielu spraw w Twoim tekście nie rozumiejąc, starając się wątpliwości na Twoją tłumaczyć korzyść, nie mając pretensji o ostrość ataków skierowanych na mnie czy moich przyjaciół, tu, właśnie dlatego, że Józef Piłsudski nie jest moim najukochańszym bohaterem, mam prawo i obowiązek powiedzieć, że Twoje zestawienie jest po prostu niegodne.
A może to nie polityczny atak z Twojej strony, a nieporozumienie tylko? Może bierze się ono z przyjęcia bądź odrzucenia pewnych- mogłoby się wydawać czysto literackich – konwencji? Mnie się wydawało i zdania tego nie zmieniłem, że szczerość, jaka zapewnia osobisty punkt widzenia, dokonanie publicznej samoanalizy, może i powinno oczyszczać atmosferę, ułatwiać porozumienie ludziom o różnych doświadczeniach. Mojemu tekstowi, który jest listem czy wyznaniem, przeciwstawiasz tekst niewspółmierny, tekst, w którym swoje doświadczenie próbujesz przedstawić jako prawdę wyłączną.
Traktując mój tekst jako urazowy, oparty na fobiach, frustracjach i pretensjach. Jeśli to właściwe kategorie to pamiętaj, że uderzasz w te moje przywary, o których sam Cię poinformowałem, z których zdaję sobie sprawę i uważam za stosowne podać do publicznej wiadomości. Czy Tobie, zarówno jako pojedynczemu człowiekowi jak i jako członkowi jakiegoś środowiska, z którym się w mniejszym czy większy stopniu identyfikujesz, obce są urazy, fobie, frustracje czy pretensje? I jak to jest z cytowana przez Ciebie biblijna przypowieścią o faryzeuszu i celniku – czy to nie Ty pragnąc swój punkt widzenia przestawić jako obiektywny, stawiasz się ponade mną.
Pycha jest złem. Katolicyzm stawia ja na pierwszym miejscu pośród 7 grzechów głównych. Ale jest jednocześnie wielkim dla teologów fałszywa pokora, będąca w istocie pokrywka pychy. Nawet eremitów o puchę właśnie oskarżano, wciąż jest to problem w ludzkich kategoriach nierozwiązywalny i można powiedzieć tylko tyle, że drugiego o pychę oskarżać, nie dając wiary jego zaprzeczeniom, to przypisywać sobie kompetencje człowieka przerastające – to właśnie grzeszyć bezmiarem pychy.
Walcząc z urazowością, jaka mojemu tekstowi przypisujesz,odbierasz go jednak w kategoriach klasycznych dla reakcji urazowej właśnie, reagując raczej na słowa niż na myśli, z których zostały wyjęte. Oto napisałem, że różni mnie od Romana Bratnego wiara, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, a jawnogrzesznica czasami zostaje świętą, na tę myśl Ty reagujesz okrzykiem: "Tylko nie kurwa, tylko nie kurwa!"
Czy to ma być tak, że przy Sentymentalnej pannie S. nie wolno używać wyrazów kurwa, gnida, czy pawian? Czy mamy przyjąć, że takiego zwierzęcia nie ma? Upewniam Cię, Wiktorze, że istnieją na świecie i pawiany i gnidy i kurwy. I myślę, że naprawdę istotne jest tylko to, czy użyte w porównaniach odniesienia rzeczywiście ułatwią nam zrozumienie świata. Maria Magdalena została uznana za świętą nie stając się jednocześnie kim innym i jeśli ktoś żąda, żeby przedstawiać ją jako świętą Tereskę, sprowadza rzecz do absurdu.
Twój protest jest w tym miejscu zaskakujący, bo kieruje się przeciwko sądom powszechnym i od wieków uznanym. Problem Marii Magdaleny, nawróconego grzesznika i 99 sprawiedliwych, zgubionej drachmy, Damy Kameliowej – te kwestie przez kulturę naszą opisane, przemyślane i uwewnętrznione. Więcej: uważam, że ktoś, kto wątpi, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, stawia się poza kulturą śródziemnomorską i to właśnie – moim zdaniem – przytrafiło się Romanowi Bratnemu. O tym zresztą jest mój tekst Cena obecności z 18 numeru "Krytyki" znajdującego się w druku, kiedy piszę te słowa, a który będą mogli już znać czytelnicy tej polemiki, tekst, dla którego punktem wyjściowym były moje o Bratnym rozważania zawarte w Liście do Włodzimierza Marta. Właśnie niewiara w dążenie człowieka ku dobru, które wyczytałem z książek Bratnego stała się dla mnie kategorią pozwalającą objaśnić postawę tego pisarza.
Było dla mnie zrozumiałe, a nawet niesłusznie wydawało mi się oczywiste (niesłusznie, bo Ty tę oczywistość kwestionujesz), że wspominając o problemach 500 dni, mowie o epoce, którą 13 grudnia zamknął nieodwołalnie. Pisałem o tym, że trudno nam było bez zdziwienia i pewnego – jakże ludzkiego- niedowiarstwa patrzeć na ludzi, którzy odnowili się w błyskawicznym tempie. Wydawało mi się zupełnie zrozumiałe, że 13 grudnia i w okresie, który potem nastąpił – odbyła się Wielka Weryfikacja, bo z kolei okres pogrudniowy ciągle jeszcze nie został zamknięty, bo trwa nadal, a twoja osoba, stanowisko i działania są jednym z wyznaczników tej trwałości. Jeżeli jednak mówimy o Marii Magdalenie, to godzi się wspomnieć o świętym Tomaszu, który też nie we wszystko i nie od razu gotów był uwierzyć.
Pora już ten spór kończyć, choć może się okazać, że jesteśmy dopiero u początku sporu. Jeśli tak – to ważne, żebyśmy dokładnie wiedzieli, o co się spieramy. I z tego powodu właśnie, dążąc do najjaśniejszej eksplikacji swojego stanowiska, starałem się posługiwać systemem pojęć zaczerpniętych z Ewangelii, co niech ateuszowi będzie wybaczone, bo intencją moją było używanie języka wspólnego dla obracających się w kręgu kultury śródziemnomorskiej.
Na jej też gruncie wystawiłeś mi rachunek za moje wątpliwości, tak w stosunku do robotników dwunastej godziny, jak i Romana Bratnego. Ważniejsze pozycje tego rachunku to faryzeizm, gotowość ponownego otwarcia Berezy Kartuskiej, bliskość ideowa z Wojciechem Jaruzelskim, Romanem Bratnym, "Trybuną Ludu" i "Żołnierzem Wolności" , a wreszcie - last not least - gotowość utopienia Polski we krwi. Jest więc tak, jak pisze Herbert w Przesłaniu Pana Cogito, który nazwisko swoje wziął od wątpiącego Kartezjusza – nagrodzą cię za to tym, co mają pod ręką. Zgódźmy się, że wiele więcej pod ręką nie miałeś. I nie jest tak, abym nie był gotów na otrzymanie tego rachunku, bo różne rzeczy czytałem już tak o sobie, jak i o swoich przyjaciołach. Jeśli więc mówię, że Twojego tekstu nie rozumiem, to nie tyle ze względu na treść, ale raczej z powodu podpisu.
Ale jest jednocześnie tak, że nie jest to przecież rachunek ani pierwszy ani ostatni. Prawa do wolności myśli, prawa do dawania świadectwa nie dostałem od nikogo w prezencie. I dlatego chętnie płacę ten rachunek. Tak mi się szczęśliwie w życiu złożyło, że w świecie kłamstwa i niewoli, który został mi dany, miałem okazję współtworzyć enklawy prawdy i wolności. Byłem i jestem skłonny tą wolnością się dzielić, ale zrzekać się jej nie mam zamiaru, a nawet nie mam prawa. Owa wolność bowiem to nie zdobycz tylko, ale i dziedzictwo, nie prawo tylko, ale i obowiązek.
A tobie, Wiktorze, dodać do tego chciałbym rodzaj osobistej bardzo dedykacji; oto wydawało mi się, i zdania w tej sprawie nie zmieniłem, że dotknąłem tej trudnej problematyki także i dla Twojego dobra. Nie wiem, jak ułoży się przyszłość, ale wiele jest możliwych wariantów, a o jednym z nich słyszałem już niejednokrotnie. Źle jest w tej chwili w Polsce wszystkim: i tej części społeczeństwa, która stara się w nic nie angażować, i opozycji, i władzy. Myślę, że może się przydać moje korowskie doświadczenie, jeśli by ktoś próbował dziś czy jutro podpisywać nowe porozumienie, jeśli by się znaleźli eksperci ( czy tu też wolisz bez cudzysłowu?) którzy pro publico bono będą żądać, aby drogi do tego porozumienia nie blokowali swoim wtrącaniem się tak znani ekstremiści, jak ci z podziemia, jak np. Wiktor Kulerski, i jeśli się nagle dowiesz, że Twoja dalsza praca, kontynuowanie tego, co robisz od iluś tam lat, nie tylko nie jest już nikomu potrzebne, ale raczej szkodliwe, że chcesz komunistów – akurat skłonnych do świętej narodowej zgody – stawiać pod murem, że obiektywnie Twój udział jest na rękę betonowi, i tak dalej i tak dalej.

Przeto z nadzieją, że Ci się moje korowskie doświadczenie przyda i z przekonaniem, że było moim obowiązkiem podzielić się nim z tobą – dłoń ściskam Jan Walc
październik 1984

Generał Kiszczak apeluje na łamach "Gazety" (nr 294, z dn. 18 grudnia 1990 ) o narodową jedność, szermując imieniem Polski domaga się równych praw dla komunistów, zagrożonych prześladowaniami – słowem, ponownie proponuje ten rodzaj porozumienia, który komuniści mieli nam zawsze do zaoferowania, a który dawno dawno temu Adam Michnik określał jako "porozumienie dupy z batem" .
Jest w tej propozycji istotna nowość: ta oto, że przemyślenia generała drukuje gazeta, której Adam Michnik jest redaktorem naczelnym. A na dodatek nikt ze strony redakcji nie opatruje owych przemyśleń komentarzem.
Doszło do zupełnego pomieszania pojęć i czas najwyższy, abyśmy to dostrzegli. Żądanie, aby w dzisiejszej Polsce traktować tak samo tych, którzy o nią walczyli i tych, którzy z nią walczyli – jest zarówno niemoralne jak głupie. Być może gen. Kiszczak tego nie rozumie, ale takiej możliwości po prostu nie ma. I nie ma takiego stołu, przy którym można by ją dawnym władcom peerelu efektywnie zapewnić.
jeżeliby natomiast zastanawiać się, jaki jest najskuteczniejszy sposób, aby nas dzisiaj przeciw komunistom rozsierdzać – to mam wrażenie, że polega on właśnie na tym, aby nam wmawiać, że między nimi a nami nie ma żadnej różnicy, żeśmy siebie warci, a kombatanci z obu stron powinni sobie podać ręce.
Nie mówię tego bynajmniej z intencją wzywania do krwawych rozliczeń – przeciwnie, jestem za wybaczaniem, ale wybaczać można tylko tym, którzy zdają sobie sprawę ze swojej winy, którzy rozumieją, że czynili zło.
Dzisiaj widać już bardzo wyraźnie, jak wielkie szkody przyniosła nam strategia rysowania z zamkniętymi oczami grubej kreski: tysiące łotrów potraktowały ją jako gwarancję bezkarności, a dla tysięcy porządnych łudzi okazała się ona granicą oddzielającą ich od wymarzonej Polski sprawiedliwej murem, o który rozbiła się ich wola uczestniczenia w jej budowie i nadzieja na jej urzeczywistnienie.
Powoływanie się dzisiaj na kontrakt Okrągłego Stołu jest kompletnym nieporozumieniem i piętrowym oszustwem: komuniści zasiadając do rozmów z opozycją mieli nadzieję zachować władzę, a opozycjonistów uwikłać w swoją grę, skłócić, zablokować i w ten sposób zabezpieczyć się przed groźbą wybuchu, jakiego się obawiali. Jaruzelski rozumiał więcej niż Causescu i stało się sprawiedliwie, że los Geniusza Karpat został mu oszczędzony, ale byłoby rażącą niesprawiedliwością, gdybyśmy zgodnie z zaleceniem gen. Kiszczaka, zaprzestali "dzielenia Polaków na lepszych i gorszych" i zaczęli Jaruzelskiego traktować na równi z Wałęsą czy Bujakiem – ot, po prostu jako uczestników dawnej wojny polsko-jaruzelskiej.
Podczas rozmów Okrągłego Stołu wiele osób żywiło obawy, że już samo siadanie do wspólnego stołu z komunistami jest czymś złym, że odbiera ono ludziom demokratycznej opozycji moralną czystość, która była ich siłą; dziś, kiedy kontrakt ten ulega definitywnej likwidacji, jaką będą nadchodzące wybory parlamentarne, trzeba sobie jasno powiedzieć, że ludzie opozycji decydując się na ów kontrakt wybierali mniejsze zło, i że do tego, aby zasiąść przy jednym stole z twórcami stanu wojennego, zmusiła ich wyjątkowo niebezpieczna sytuacja społeczna.
Lepiej jest rozmawiać niż strzelać, ale to jeszcze nie znaczy, że rozmawiać jest na pewno dobrze. Z terrorystami, którzy porwali niewinnych zakładników, wszyscy na ogół chcą rozmawiać i jeszcze dbają o to, żeby się podczas tych rozmów uśmiechać i mówić możliwie aksamitnym głosem, ale robi się to tylko po to, aby uniknąć przelewu krwi – a ostatecznie terroryści albo odlatują do innych terrorystów za granicą albo lądują za kratkami. I nikt nie ma pretensji do szefa delegacji rządowej, który podczas rokowań wszystko im obiecywał. Oczywiście – nikt poza terrorystami, którzy do wszystkich i o wszystko mają pretensje.
A warunkiem pokoju społecznego nie jest bynajmniej zablokowanie rozliczeń – przeciwnie: o pokoju społecznym będziemy mogli mówić wtedy, kiedy będziemy mieli poczucie, że gdzieś wśród nas nie kryją się terroryści. I kiedy będziemy mieli poczucie, że w naszym kraju panuje sprawiedliwość. A nie będzie pokoju społecznego, jeśli będziemy żyć w przekonaniu, że w naszym kraju możliwa jest bezkarność – i muszą o tym pamiętać politycy i publicyści, którzy obawiają się, że dokonywanie rozliczeń przymnaża gniewu i nienawiści. Jest odwrotnie: nienawiść i gniew budzi publicznie demonstrowana bezczelność, jakiej wyrazem jest wydrukowany w "Gazecie" tekst Czesława Kiszczaka.



Teresa Bogucka, Jaka Polska jest nam potrzebna[polemika z Janem Walcem], 3 stycznia 1991, "Gazeta Wyborcza"

Pytanie: kto i do czego jest Polsce potrzebny bardzo dobrze brzmiałoby w czasie rewolucji. W trakcie zmagań słowo "Polska" oznaczałoby pewien ideał, o który walczy oto kolejne pokolenie.
Walczy, by Polska była Polską czyli wcieleniem Sprawiedliwości, Braterstwa i innych pięknych rzeczy. Takiej wymarzonej Polsce nie byliby potrzebni przeciwnicy rewolucji. Byłby wyraźny front oddzielający bojowników słusznej sprawy od wrogów i reszty, potem byłoby radosne zwycięstwo, tańce na ulicach i poczucie, że zaczyna się nowa era.
Potem byłby sąd nad pokonanymi, wyrównanie krzywd i niesprawiedliwości. Nasza rewolucja różniłaby się na pewno od wszystkich innych tym, że w końcu zaczęlibyśmy budować demokracje.
Demokracja zaś polega na tym, że wszyscy obywatele mają takie same prawa bez względu na przeszłe zasługi czy winy.
Los chciał, ze potoczyło się inaczej, komunizm nie został pokonany, tylko się rozlazł. Właściciele PRL oddali władzę. Żadnych burzonych więzień, zdobywanych - barykad, przełomowych dat, tylko od razu, z marszu demokracja i państwo prawa.
i odczuwamy najróżniejsze psychologiczne skutki tego nienaturalnego obrotu rzeczy.
Wśród nich ową irytację, której dął wyraz Jan Walc, przy czym wyraźnie denerwuje go nie tyle to, że generał Kiszczak chodzi wolny zamiast siedzieć w kazamatach z powodu funkcji sprawowanych za ancien regime’u, ile to, że ma dobre samopoczucie, które pozwala mu domagać się równego traktowania na arenie publicznej.
No bo i denerwują ci wszyscy sekretarze, prezesi, naczelnicy, którzy wysługiwali się absurdom systemu, strzegli go i bronili jak niepodległości, sami żyjąc w nim wygodnie. Dziś kręcą interesy, tworzą spółki, przechodzą w wyborach samorządowych, wygrywają konkursy na dyrektorów. Niektórzy z nich kradli, inni wykorzystywali okłady, jeszcze inni zapewne stworzyli swe firmy uczciwie. Ale wszyscy pospołu mają owo świetne samopoczucie, nie noszą pokutnych worów, nie mówią choćby "myliliśmy się" i jedynie generał Jaruzelski powiedział "przepraszam" . Podobnie denerwują dzienni- karze, którzy jeszcze niedawno pisali donosy, a teraz lekko przenieśli swe moralne oburzenie z ekstremy na oprawców z NKWD, hochsztaplerzy naukowi, którzy latami mącili ludziom w głowach, artyści, którzy dopiero co byli ozdobą WRON-y. Dziś oni bez mała wszyscy kręcą się po scenie publicznej bez żenady i żądają równego traktowania.
Otóż trzeba powiedzieć z cala otwartością — państwo prawa wobec większości takich ludzi jest obojętne. Zakłada, że rozrachunki mogą się odbywać tylko przez indywidualne procesy, a ci, którym przestępstw się nie udowodni mają możność uczestniczyć w życiu zawodowym i publicznym stosownie do kwalifikacji czy poparcia, jakie zdobędą. Prawo było i będzie zawsze bezradne wobec ludzkich wad i słabości jak brak samokrytycyzmu, bezczelność, koniunkturalizm, tchórzostwo, cynizm, cwaniactwo. A to są cechy. które komunizm nagradzał i rozwijał
Gruba kreska wcale nie gwarantuje przestępcom bezkarności, ale i oczywiście nie czyni takiej sprawiedliwości, jakiej daremnie oczekujemy od losu: ze grzechy i wady będą ukarane, a cnoty i zasługi nagradzane.
Natomiast nie przewiduje tego, co dałaby nam rewolucja; odpowiedzialności całej warstwy politycznych beneficjentów systemu komunistycznego. Na gruncie obowiązującego prawa jest to niemożliwe.
Walc twierdzi, że póki takie rozliczenie nie zostanie zrobione, w Polsce nie będzie spokoju społecznego.
W trakcie kampanii wyborczej zwolennicy Lecha Wałęsy mówili podobnie. Jarosław Kaczyński pisał, że ludzie widząc, że profitenci dawnego systemu w nowym się mają nawet lepiej, popadają w stan frustracji, która może się zmienić w populistyczny ruch. A Jacek Kurski dodawał, że ludzie będą zdolni do nowych wyrzeczeń, gdy przekonają się, ze sprawcy ich cierpień — nomenklatura, cierpi nędzę nie mniejszą niż oni.
Jak widać, taka diagnoza stanu świadomości stawiana jest niezależnie od podziałów politycznych, a mimo to na- suwa się pytanie, czy jest ona słuszna.
Sejm oprócz ustawy samorządowej dal społeczeństwu dwie wyraźnie mierzące w nomenklaturę: o spółdzielczości i o dochodzeniu zwrotu majątku przejętego przez spółki, Jak wiadomo, spółdzielcy, samorządy, rady pracownicze, czyli ci bezpośrednio zainteresowani, ich nie wykorzystują.

W sondażu po pierwszej turze kampanii wyborczej, w której siekiera waliła w grubą kreskę, a spod niej uciekały czerwone mrówki, na pytanie: czym przede wszystkim powinien się zająć prezydent, tylko 6 proc. badanych wymieniło rozliczenie nomenklatury, A wreszcie, Leszek Moczulski, jedyny, który w tej sprawie posunął się do konkretów i obiecał trybunały specjalne, dostał 2,5 proc. głosów, podczas gdy Tymiński, który nomenklatury wręcz bronił, miał wynik 10 razy lepszy.
Wszystko to razem nasuwa taką uwagę, iż nie należy swoich przeświadczeń przedstawiać w zdaniach zaczynających się od słów "ludzie uważają". Było to uzasadnione, jak długo elity mówiły w imieniu zakneblowanego społeczeństwa, ale w wyborach ono się wypowiedziało. Większość jest obojętna lub niechętna rozliczeniom.
Ta większość oczywiście może nie mieć racji. W końcu pół roku temu bardzo niewielki odsetek respondentów uważał, że trzeba natychmiast zmienić prezydenta. Przypomnijmy więc, ze i w kwestii rozrachunków może nastąpić zmiana nastawienia opinii publicznej i postawimy pyta- nie, które jakoś wszyscy wymijają: jak to zrobić? Zmienić ustawodawstwo, które pozwoli zdefiniować kategorie profilentów PRL i zawiesić ich prawa publiczne, póki nie złożą satysfakcjonującej samokrytyki?
Dokonać im konfiskaty ponadprzeciętnych majętności ? Usunąć ze wszystkich odpowiedzialnych stanowisk i wprowadzić zakaz ich obejmowania?
Powołać specjalne trybunały z uproszczona procedura?
Czy raczej przyjąć wariant w pełni rewolucyjny, ludność organizuje się oddolnie, by po uważaniu karać winnych w zasięgu ręki.
Wzywanie do tego, by dokonała się historyczna sprawiedliwość trzeba ukonkretnić odpowiadając na pytania: wobec kogo?, jak?, czyimi rękami?

I zastanowić się, jak będzie wyglądali Polska, jeżeli przystąpimy do takich historycznych porachunków.


Anatol Lawina, Kto się czego boi – [list do redakcji], Gazeta Wyborcza nr 6, 1991

Do zabrania głosu w "Gazecie Wyborczej" sprowokowała mnie polemika, miedzy Janem Walcem i Teresą Bogucką, która opublikowana została na łamach "Gazety Wyborczej" 3 stycznia br. [1991]

Nie ulega wątpliwości, że list gen. Kiszczaka o tym, ze czas skończyć z rozliczaniem przeszłości, był prowokacją polityczną. Opublikowanie tego listu w "Gazecie Wyborczej" przed zaprzysiężeniem Prezydenta, do tego bez komentarza jest decyzją polityczną dużej wagi i jest elementem tożsamości politycznej "Gazety°. Tekst Jana Walca odebrałem jako protest przeciwko takiej tożsamości. Rozumiem, te poczuł się do te­go upoważniony Jako ten, który przez wiele lat wspólnie ze środowiskiem związanym z "Gazetą" walczył o demokratyczną Polskę i społeczeństwo obywatelskie.

Oczywiście brak komentarza do listu gen. Kiszczaka, a opublikowanie długiego komenta­rza do stanowiska Jana Walca jest jednoznacznym faktem politycznym. Mam prawo przypuszczać, że za tekstem Teresy Boguckiej kryje się stanowisko redakcji.

Rożnica między tekstami, tak naprawdę, wynika z różnicy zagrożeń, jakie widzą Jan Walc i Teresa Bogucka. Każdy ma prawo walczyć z takimi zagrożeniami, jakie widzi, i ustanawiać odpowiednią hierarchią między tymi zagrożeniami. Może nawet walczyć z urojonymi zagrożeniami. Musi mieć jednak świadomość, że w ten sposób buduje swoją tożsamość polityczną. Solidaryzuję się ze stanowiskiem Jana Walca, że zagrożenia wynikające z bezkarności i nieodpowiedzialności, z nierozliczenia funkcjonariuszy administracji państwowej i samorządowej dla tworzącego się państwa demokratycznego są większe niż zagrożenia z wydumanego polowania na czarownice i chęci odwetu.

Tak samo zgadzam się z jego tezą, że bezkarność i nieodpowiedzialność wyżej wymienionych funkcjonariuszy będzie zwiększać niepokoje społeczne i koszty przechodzenia do normalnie funkcjonującego państwa z gospodarką rynkową.

W przeciwieństwie do Jana Walca ze spokojem przyjmuję do wiadomości fakt, że byli towarzysze wspólnej walki o demokratyczną Polskę są dla "Gazety Wyborczej" większym zagrożeniem dla tych przemian niż byli prominenci i funkcjonariusze komunistyczni.
Nie widzą powodów spierania się o to, czyja tożsamość i postawa jest bliższa etosowi "Solidarności" . Dziwię się swojemu przyjacielowi Janowi Walcowi, że zanim wysłał swój tekst do "Gazety Wyborczej" nie odpowiedział sobie na pytanie — po co?

Anatol Lawina, działacz przedsierpniowej opozycji demokratycznej i podziemnej "Solidarności" , od roku — na wniosek OKP — dyrektor Zespołu Analiz w NIK.



Jan Walc, Z dziejów infamii w Polsce[polemika z Teresą Bogucką i Anatolem Lawina], Wokanda, 17 lutego 1991

W "Gazecie Wyborczej" z 18 grudnia ub.r. gen. Kiszczak napisał, że czas skończyć z dzieleniem Polaków na lepszych i gorszych w zależności od tego, czym się w życiu zajmowali, i zacząć traktować wszystkich po równo. Pozwoliłem sobie napisać krótki artykulik, w którym wyrażałem zdziwienie, iż tego rodzaju teksty i to takiego autora "Gazeta" na swoich łamach publikuje bez słowa komentarza; tekst mój ukazał się w "Gazecie Wyborczej" z obszerną polemiką Teresy Boguckiej 3 stycznia br.[1991]
Były następnie listy czytelników i artykuł Andrzeja Osęki, jednak na moją polemikę z Bogucką zabrakło miejsca; zaproponowano mi usunięcie 2/3 tekstu, na co się nie zgodziłem i jego opublikowanie zaproponowałem redakcji "Wokandy" .
Teresa Bogucka polemizuje z moimi poglądami na temat "grubej kreski" z pozycji jednoznacznie ekstremistycznych: powiada, iż wobec winnych tego wszystkiego, co się tutaj przez ostatnie pół wieku działo, zastosować można albo sąd doraźny, z finałowym wieszaniem na latarni, albo zasadę pełnej bezkarności. Ekstremizm w każdej postaci jest mi głęboko obcy, także wtedy, gdy robi humanistyczne miny. Wydaje mi się, że jest to postawa zdecydowanie niebezpieczna: groźba destabilizacji tkwi bynajmniej nie tylko w rewolucyjnym egzekwowaniu sprawiedliwości, lecz również w oświadczaniu, że sprawiedliwości nie będzie.
Pomysłem zupełnie szczególnym wydaje mi się budowanie "państwa prawa" w ten oto sposób, że oświadcza się na początek, iż prawo sankcjonuje niesprawiedliwość i nie ma mowy, aby mogło być inaczej. Prawo, które jest naszej budowy fundamentem, powiadają architekci, ma to do siebie, że jest bezsilne wobec zła, a bezkarność winnych ma nam sprawić satysfakcję, będzie bowiem oczywistym dowodem, iż wznieśliśmy się na wyższy szczebel rozwojowy. Bardzo mi przykro, ale w tym momencie ekstremiści od grubej kreski przekraczają zarówno granice moralności, jak zdrowego rozsądku i dlatego będę krzyczał-jak napisał niegdyś w sytuacji podobnego zagrożenia Adam Michnik.
Lata pożycia z komunizmem powinny były uczynić nas wszystkich szczególnie wrażliwymi na manipulacje językowe – musi o tym wiedzieć Teresa Bogucka, autorka znakomitej analizy kampanii propagandowej po wydarzeniach radomskich, zamieszczonej przed laty w "Aneksie" – a jednak sama próbuje stosować starą i zgraną sztuczkę: aby uniknąć powiedzenia prawdy o ludziach, których nasza polemika dotyczy, nazywa ich "profitentami" . Takiego wyrazu w polszczyźnie nie ma i rzeczywistość językowa natychmiast pokazuje publicystce język: w druku "profitenci" zamieniają się w "profilentów" , ponieważ ani zecerzy, ani korektorzy utworzonego przez Bogucką wyrazu nie znają, i w ten oto nieoczekiwany sposób powtarza się to, co miało miejsce w słynnym haśle "Syjoniści do Syjamu" .
Tu nie chodzi o żadnych "profitentów" , tak jak w Marcu nie chodziło o żadnych syjonistów, i niechże z lat walki z komuną pozostaną nam doświadczenia, których wtedy nabyliśmy, a w szczególności to doświadczenie najważniejsze, dla którego nasz ówczesny kolega z redakcji "Krytyki" , Vaszek Havel, znalazł tę wspaniałą formułę: ż y c i e w p r a w d z i e.
Więc bardzo proszę, żeby mi nie wmawiać, że wzywam do wieszania komunistów na latarniach – tak się przypadkiem złożyło, że na oblanym benzyną posterunku milicji w Otwocku miałem szansę sprawdzić, że dążeniu do linczu gotów jestem przeciwstawić się nie tylko bezpiecznymi środkami publicystycznymi – ja tylko jestem za tym, aby pamiętać o tych wszystkich, którzy skrzywdzili człowieka prostego. Dla pamięci zostało to nawet wyryte na gdańskim pomniku.

Gruba kreska, na którą powołuje się gen. Kiszczak, żądając, aby wszystkich traktować równo, prowadzi prostą drogą do przestępstwa: każdego, kto by się ważył porównać mnie do Czesława Kiszczaka, oskarżę o zniesławienie (art. 178 §1 k.k.) i nie ma takiej możliwości, abym tego procesu nie wygrał.

I to jest w całej sprawie najważniejsze, oto bowiem swoim postępowaniem piszemy dzisiaj kolejny rozdział dziejów honoru w Polsce , a dzieje honoru nierozerwalnie wiążą się z dziejami infamii, wobec której żądanie nazwania jej po imieniu jest naprawdę moralnym minimalizmem. Niezwykłe, że poszukując moralnych uzasadnień dla politycznej decyzji, na mocy której postanowiono członkom byłej nomenklatury zapewnić bezkarność, częstokroć odwoływano się do chrześcijańskiej zasady wybaczenia, zupełnie nie zdając sobie sprawy, jaka tu czyha pułapka: kościół nie udziela rozgrzeszenia bez aktu skruchy – a hasło grubej kreski wywołało ze strony byłych władców peerelu raczej akty buty.
Jej niewiarygodnym wprost przykładem jest sprawa sądowa, jaką Kazimierz Kąkol wytoczył Agnieszce Maciejowskiej, która w audycji radiowej dała wyraz swojemu oburzeniu, iż Towarzystwo Polsko-Izraelskie zaprosiło do udziału w dyskusji o Marcu 68 człowieka będącego uosobieniem ówczesnej antysemickiej nagonki. Pani Maciejowska zadała retoryczne pytanie, czy prezes Szczypiorski organizując dyskusję na temat holokaustu byłby gotów zaprosić do udziału w niej Adolfa Eichmanna, przy czym zastrzegła, że Eichmanna i Kąkola nie porównuje, pamiętając, iż Kąkol nikogo do gazu nie posłał.
I Kazimierz Kąkol zwraca się do sądu, aby ten w imieniu Rzeczypospolitej bronił jego dobrego imienia przed panią Maciejowską. "O czasy! O, obyczaje!" – krzyczał w tego rodzaju sytuacji Marek Tuliusz, i ja też – jak uprzedzałem – będę krzyczał, i to tym bardziej, że prasa ów proces starannie przemilczała, chociaż Kąkol go w pierwszej instancji wygrał, czego jako żywo nie da się określić jako zdarzenie normalne.
Zjawiska z dziedziny patologii społecznej mają to do siebie, że nawet najdrastyczniejsze i najbardziej bulwersujące spośród nich pojawić się mogą tylko w klimacie przyzwolenia ze strony istotnej części społeczności, przeciw której się zwracają.
Takim właśnie bulwersującym przejawem pomieszania pojęć było skierowane przez Kazimierza Kąkola do organów wymiaru sprawiedliwości żądanie obrony jego dobrego imienia. Przypomniało mi to dowcip z lat powojennych, mówiący o tym, jak do urzędu, zajmującego się zmienianiem nazwisk, zgłosił się obywatel Adolf Dupa. "Pan chce zmienić nazwisko?" – zapytał domyślny urzędnik. "Nie, imię" – odparł petent.
"Dobre imię" Kazimierza Kąkola jest tego rodzaju, że jeżeli dziś do odnośnego urzędu zwróci się jakiś obywatel Kąkol z żądaniem, aby mu zmienić nazwisko, aby nikt nie podejrzewał, że ma on coś wspólnego z Kazimierzem Kąkolem, urząd będzie musiał zadośćuczynić jego prośbie, ustawa bowiem mówi wyraźnie, że każdemu wolno pozbyć się nazwiska, które by go hańbiło. Z dobrodziejstwa ustawy mógłby zapewne skorzystać nawet i sam Kazimierz Kąkol, gdyby zechciał nazwisko zmienić i dokonać niesławnego życia jako anonimowy emeryt. Jak doszło do tego, że ktoś taki jak Kąkol śmie od sądu Rzeczypospolitej domagać się ochrony swojego plugawego imienia? On, będący jednym z motorów takiego obrzydlistwa, jakim była antyinteligencka kampania 1968 roku, awansowany za swoje w niej osiągnięcia na szefa szkoły kłamstwa, jakim był Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, później zaś przesunięty na jeszcze ważniejszy odcinek – do współpracy z pułkownikiem Pietruszką i podobnymi mu osobnikami nad zwalczaniem kościoła katolickiego?
Tak patologiczne zjawisko nie mogło wystąpić w naszym życiu społecznym bez głębszej przyczyny, trzeba przeto zapytać, kto tak ośmielił Kąkola, że ten zdecydował się na swój bezczelny gest. Musimy sobie przede wszystkim powiedzieć kilka rzeczy elementarnych, spośród których najważniejsza jest ta, że nasi rycerze okrągłego stołu zapomnieli najwyraźniej, z kim toczyli
i wygrali – swój bój. Kiedy pojedynek toczy ze sobą dwu szlachetnych rycerzy, wyznawców tego samego kodeksu honorowego – to jest to zupełnie inna sytuacja niż ta, kiedy rycerz walczy z ohydnym smokiem, zajmując się działalnością poniekąd asenizacyjną.
I w sposób oczywisty inaczej postępuje się z pokonanym rycerzem niż z pokonanym smokiem. W naszej sytuacji mamy jednocześnie do czynienia ze zjawiskiem zupełnie naturalnym, jakim jest odrastanie obciętych smoczych głów i ze zjawiskiem nadprzyrodzonym, jakim jest przemiana smoka w szlachetnego rycerza. Na naszych oczach materializują się zjawiska ze złego snu: taki sen, w którym Kazimierz Kąkol jest przyzwoitym człowiekiem, może się przyśnić – jako życzeniowy – jemu samemu, więcej, może się przyśnić i mnie – jako koszmarny, ale kiedy przestajemy odróżniać sen od jawy, to to się nazywa paranoja.

A dla paranoi charakterystyczna jest żelazna logika: bo oto smok mówi tak: siedziałem przy jednym stole z rycerzami, a wiadomo, że rycerze nie siadają do stołu ze smokami, z czego w oczywisty sposób wynika, że ja sam jestem rycerzem, a nie żadnym smokiem. I zaczyna się robić głupio i nieprzyjemnie, bo jak zwykłe w obcowaniu z wariatami – nie wiadomo, jak się właściwie zachować. A co dopiero, kiedy na paranoję zapadł smok? Najbardziej niestosowne wydaje się w tej sytuacji używanie kopii, tarczy i koncerza, czyli zwykłych środków antysmoczych, bo widząc je w naszych rękach smok tylko głębiej się w swoją paranoję zapada i bardziej wierzy, że sam jest rycerzem; wydaje się, że znacznie lepiej chlasnąć go po kłębach mokrą ścierką z okrzykiem "A pódzies!" , co może przywrócić mu poczucie rzeczywistości.
To wszystko, co się dzieje w smoczych łbach, które odrastają jak spółki nomenklaturowe, nie jest ani specjalnie ciekawe, ani szczególnie ważne - póki nam samym nie zaczyna się w głowie mącić. A mam wrażenie, że pomąciło się w głowach od tych smoczych wyziewów naszym rycerzom okrągłego stołu, doskonale znającym rycerski kodeks, jak choćby autor fundamentalnej pracy o dziejach honoru, i nie mogąc przeboleć, iż siedli do stołu ze smokami, wewnętrznie paląc się ze wstydu, próbują teraz ratować sytuację wmawiając wszem i wobec, że siedzieli przy stole z rycerzami.
Ta droga prowadzi donikąd. Komuniści sami skazali się na infamię, dokonywali bowiem przez dziesięciolecia czynów haniebnych. I jest szkodliwą naiwnością, kiedy próbuje się tego nie dostrzegać, a ich działania mające na cełu ratowanie własnej skóry traktuje jako przejawy nawrócenia. Piszę te słowa w chwili, kiedy komunistyczny laureat pokojowej Nagrody Nobla śle czołgi i komandosów do Wilna, Rygi i Tallina; do nieszczęść, jakie spadają na naszych braci Bałtów dokłada się jeszcze zupełnie niepotrzebnie – kompromitacja ważnego dła nas wszystkich symbolu, jakim jest pokojowa Nagroda Nobla.

Pyta Anatol Lawina, po co piszę o tym wszystkim na łamach "Gazety Wyborczej" przypisując jej redaktorom postawę świadomego wiązania się z byłymi wrogami przeciw dawnym towarzyszom wałki Otóż ja mam do "Gazety" stosunek podobny jak do norweskiego parlamentu: mimo oddalenia wiele sympatii i uznania dla szeregu pozytywnych dokonań, więc martwię się, kiedy głupstwa robi Storting, i kiedy "Gazeta" pozwała gen. Kiszczakowi obrażać na swoich łamach porządnych ludzi hańbiącymi porównaniami. Uważam, że są to błędy, za które potem wszyscy płacimy.
I uważam, że żyjemy w ciężkich czasach, kiedy nie stać nas na rozrzutne trwonienie autorytetów, których nadmiaru bynajmniej nie mamy. Bo autorytety owe to dobro społeczne wspólne, a angażowanie ich w skazane na niepowodzenie próby chronienia infamisów przed infamią wiodą nas do zła, znacznie łatwiej bowiem autorytet stracić niż zbudować.
Teresie Boguckiej wydaje się, że musimy odpowiedzieć sobie na pytanie, co robić z komunistami – ja sądzę, że pytanie to jest źle postawione, naprawdę bowiem pamiętać trzeba tylko o tym, czego z nimi robić nie należy. W szczególności nie należy się z nimi zadawać ani o nich troszczyć. Zapracowali sobie bowiem zaiste na los cięższy niż ten, który stał się ich udziałem i muszą go umieć znieść. I nie należy tłumić opinii publicznej, która jest w tej sprawie dosyć klarowna, ani żywić złudzeń, że przemilczanie zła może wieść ku dobru.
Bowiem to opinia publiczna właśnie powinna być w tej sprawie instancją ostateczną. Komuniści nie mają dziś w Polsce dobrego imienia i jest to skutkiem ich własnych działań. Ale pamiętajmy, że dobre imię można sobie zbudować, i to nawet wtedy, jeśli się ma życiorys nieźle zabazgrany - historia zna setki i tysiące takich przykładów, a wiele z nich to polskie przykłady współczesne – wymaga to jednak uznania swoich błędów i cierpliwego dążenia do ich naprawienia.

Budowanie sobie dobrego imienia to długa i ciężka praca, na pewno często nieprzyjemna, bo ludzie długo pamiętają swoje krzywdy i mają do tego prawo, a wszystkim członkom byłej nomenklatury, którzy chcieliby się kiedyś dobrym imieniem cieszyć, trzeba przypomnieć jeszcze jedną smutną dla nich prawdę: otóż dobre imię to nie jest coś, co dostaje się na talony od aktualnych dysponentów władzy, tu decyduje tylko i wyłącznie opinia publiczna.

Po tym wszystkim. co się w sprawie agentów wydarzyło, bardzo trudno wyrobić sobie zdanie, czy bardziej wiarygodne są oskarżenia prezesa Kaczyńskiego, czy też raczej zaprzeczenia ministra Wachowskiego. Mnie osobiście szczególnie trafił do przekonania argument, że min. Wachowski nie mógł brać udziału w kursie dla oficerów MO i SB zorganizowanym przez Akademię Spraw Wewnętrznych, bowiem od jego uczestników wymagano wyższego wykształcenia, a zarzuty, jakoby Szef Gabinetu Prezydenta Rzeczypospolitej był człowiekiem wykształconym, są jawnym kłamstwem. Aby objąć to stanowisko nie trzeba spełnić tak wyśrubowanych wymagań jak te, jakie stawiano oficerom komunistycznej milicji.

Oczywiście nie sądzę bynajmniej, że dyplom wyższej uczelni jest gwarancją wysokich kwalifikacji, ale w pokoleniu, do którego należy min. Wachowski, brak takiego dyplomu jest niewątpliwie oznaką pewnego lekceważenia dla tych wartości, jakie zwykło się wiązać ze zdobywaniem wykształcenia.

Oczywiście mój punkt widzenia jest w tej sprawie dosyć szczególny, i byłoby mi zarzucić brak obiektywizmu, nikt bowiem - o czym wiedzieli już starożytni Rzymianie - nie powinien być sędzią we własnej sprawie, a zajmowanie wysokich stanowisk państwowych przez osoby nie mają stosownych kwalifikacji jest niewątpliwie sprzeczne z interesami środowiska, z którego się wywodzę i do którego należę. Oprócz dziedzicznego obciążenia wyższym wykształceniem muszę się również przyznać do urazu jakiego doznałem w dzieciństwie, a takie rzeczy - jak wiadomo - zostają na cale życie. Chodzi po prostu o to, że wychowywałem się w ustroju który Stefan Kisielewski trafnie określił jako "dyktaturę ciemniaków" i jeśli z tym ustrojem zacząłem wojować, to pewnie przede wszystkim dlatego, że w żaden sposób nie byłem w stanie pogodzić się z zasadą, że głupszy i mniej wykształcony ma kierować mądrzejszym i bardziej wykształconym.

Władysław Gomułka, stojący faktycznie na czele państwa, ranił moją inteligencką godność - a nie będę się również wypierać, że (to znowu partykularny punkt widzenia) jako polonista czułem się szczególnie urażony: przyzwoite opanowanie języka kraju, w którym się chce rządzić, nie jest przecież chyba wymaganiem zbyt wygórowanym.

Gomułka nie powinien rządzić tym krajem nie dlatego, że należał do "kliki Tito" oraz był tajnym agentem takich czy innych służb specjalnych, o co go w swoim czasie oskarżano - to są wszystko sprawy wtórne, a naprawdę ważne jest to, że do rządzenia nie miał żadnych kwalifikacji.
I podobnie jest ze sprawą "Bolka" czy domniemanego uczestnictwa min. Wachowskiego w kursie dla oficerów SB. Rzecz bowiem nie w tym, aby wyszukiwać powody, dla których miałby on z zajmowanego stanowiska ustąpić, ale w tym, że nigdy nie było żadnych powodów, dla których miałby się na tym stanowisku znaleźć.

Zarzuty wobec min. Wachowskiego formułuje dziś Jarosław Kaczyński, a przecież to on właśnie ponosi największą odpowiedzialność za pomysł "przewietrzenia Warszawy" : metafora ta oznaczała w istocie kampanię anty- inteligencką, której symboliczną dominantą było historyczne już publiczne upokarzanie Jerzego Turowicza.

Gdyby nawet przyjąć interpretację dla Kaczyńskiego korzystniejszą, a więc odrzucić supozycję, że chodziło tylko o stołki i spoconych mężczyzn w pogoni za władzą, gdyby zgodzić się z zarzutami, jakie formułował pod adresem elity, i tak trzeba sobie dzisiaj powiedzieć, że wojna na górze, zakończona zwycięskim osadzeniem elektryka w Belwederze i klęską inteligencji - była nieszczęściem, z którego długo jeszcze się nie podźwigniemy.



Jacek Kuroń , Trzy kwestie w sprawie polskiego inteligenta [polemika z Janem Walcem], Gazeta Wyborcza nr 16, 20 stycznia 1993

W piątkowym "Życiu Warszawy" przeczytałem felieton Jana Walca - autora, którego skądinąd lubię. Walc na marginesie sporu o to, kto jest na fotografii, zgłasza zasadnicze zastrzeżenia do piastowania najwyższych stanowisk w państwie przez ludzi bez wyższego wykształcenia. Chciałby widzieć tam inteligentów.

Walc utożsamia więc wykształcenie z przynależnością do inteligencji. Według mnie sprawa nie jest taka prosta.

Po pierwsze - dokonała się rewolucja.

Główną silą tej rewolucji była "Solidarność" której liderzy z reguły nie mieli wyższego wykształcenia. Wałęsa, Frasyniuk, Bujak to najbardziej znane nazwiska, mógłbym wymienić znacznie więcej. Oni się sprawdzili, dowiedli swej umiejętności przewodzenia innym. Nie wynika z tego, że koniecznie muszą (choć mogą) - być ministrami i prezydentami. Można nie lubić rewolucji, ale nie można się dziwić, że w jej wyniku następuje wielkie przemieszczenie struktur społecznych. Jest więc zrozumiałe, że kierowca ciężarów- ki może zostać wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej, a elektryk - prezydentem.

Po drugie - co innego ruch, a co innego profesjonalizm.

To sprawa po wielekroć ważniejsza. W każdym przyzwoicie funkcjonującym państwie liczy się profesjonalizm. W demokracji istnieje sfera organizacji, w której trzeba się wykazać umiejętnościami, wiedzą. I o tym, kto zajmie jakieś stanowisko, powinien rozstrzygać konkurs. Ale w państwie demokratycznym istnieje też coś takiego, jak sfera przedstawicielstwa. W tej sferze decyduje umiejętność przekonywania ludzi, że będzie się ich godnie reprezentować. Prezydent i posłowie wygrywając wybory wykazali się więc kompetencją, bo umieli skłonić ludzi, by na nich glosowali.
Teraz zdają kolejny egzamin z tego, jak nas reprezentują. Dziś akurat łatwo o wszystkich powiedzieć że źle, bo polityk pełni przysłowiową rolę teściowej ze starych dowcipów. Jeśli zechcemy dostrzec wśród tych polityków różnice, to łatwo sprawdzić, ze nie wynikają one z wykształcenia, a w każdym razie nie tylko z wykształcenia.
W samorządności obywatelskiej, której przypisuję największe znaczenie, decydujące jest to, czy człowiek potrafi skupić wokół siebie innych i z nimi coś zdziałać. Do głowy by mi nie przyszło pytać o dyplom Andrzeja Łagodzińskiego, który założył ruch na rzecz bezdomnych i zorganizował dla nich duże schronisko. Nie wiem, jakie Andrzej ma wykształcenie, ale wiem, że się sprawdza. Jest z tym dokładnie tak samo, jak z rynkiem.

Opowiem taką historyjkę. W Galicji bezrobotnemu Żydowi zaoferowano posadę pisarza w gminie wyznaniowej. No, ale on nie umiał ani czytać, ani pisać. Koledzy pożyczyli mu więc jakieś pieniądze, by pojechał do Wiednia: coś kupić, coś sprzedać... Po latach - już jako najbogatszy człowiek w Austrii - nasz Żyd miał podpisać pożyczkę dla domu cesarskiego. - Ale ja nie umiem pisać! - powiada. Cesarski minister skarbu na to: - Mój Boże! Kto wie, kim by pan był, gdyby pan umiał pisać i czytać?! - Ja wiem. Byłbym pisarzem w gminie wyznaniowej w Złoczowie.
Wniosek z tego taki-w ruchu społecznym jak na rynku - każdy może się sprawdzić. A czym innym są instytucje, w których trzeba się wykazać wiedzą. Nie należy tych sfer ze sobą mieszać.

Po trzecie - najważniejszy jest etos inteligenta.

W Polsce istnieje coś takiego jak inteligencja. To nie jest kwestia zawodu, ale postawy - prometejskiej postawy, czyli służenia innym.
Tej postawy nauczyli mnie ojciec i dziadek, który był robotnikiem, ślusarzem. Ojciec nazywał ją postawą świadomego robotnika. Dopiero potem zrozumiałem, że to jest etos inteligencji. Otóż chcę oświadczyć, że znam bardzo wielu ludzi z wyższym wykształceniem, którzy z tego punktu widzenia na miano inteligenta nie zasługują. I na odwrót, znam wielu ludzi nawet bez średniego wykształcenia - poznałem ich m. in. w "Solidarności" - którzy są inteligentami z prawdziwego zdarzenia. Wielu z nich działa w fundacji SOS.

Dokonała się rewolucja, i ten fakt warto przyjąć do wiadomości. Mówiąc o inteligencji trzeba rozróżniać dwie sfery: profesjonalizmu i zdolności do działania. I wreszcie etos inteligencji: komu go można przypisać, a ko- mu nie.
Bardzo bym chciał, by Janek Walc swoją kategorię wykształcenia odnosił wyłącznie do sfery profesjonalizmu. I co więcej, by w sferze profesjonalizmu nie tylko zajmował się wykształceniem. Bo wprawdzie wykształcenie jest niezbędnym elementem profesjonalizmu, ale tylko jednym z wielu.
To wszystko, o czym mówię, jest szczególnie ważne, bo wszyscy zdajemy egzamin z trudnej sztuki wybierania przedstawicieli, i ściągawka, którą proponuje Janek, jest bardzo mało użyteczna.

PS Ja mam wyższe wykształcenie... i co z tego..?



Jan Walc, Kuroń do zupy, kucharka do rządu, [polemika z J. Kuroniem], Życie Warszawy, 23 stycznia 1993

Jacek Kuroń polemizuje ze mną w "Gazecie Wyborczej" występując przeciwko moim elitarystycznym napaściom na ludzi niewykształconych, chętnych jednak do sprawowania najwyższych państwowych urzędów i mrugając rzęsami niczym Królewna Śnieżka wymienia jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka, powiadając, że tu się dokonała rewolucja, wiec struktury społeczne przetasowały i elektryk został prezydentem. a kierowca ciężarówki wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej. I dalej udając Królewnę Śnieżkę pyta Kuroń retorycznie, czy ma jakiekolwiek znaczenie, iż sam jest człowiekiem wykształconym.

Pozwolę sobie złamać konwencję i na to retoryczne pytanie odpowiedzieć. Otóż nie mam najmniejszych wątpliwości, że ma 10 znaczenie ogromne. Kiedy mówię o wykształcaniu, mam na myśli wiedzę, a nie takie czy inne dyplomy; studiowałem pedagogikę na Uniwersytecie, gdzie wykładali profesorowie doktorowie habilitowani, i chodziłem również na wykłady z pedagogiki na uniwersytecie latającym, gdzie wykładał prosty magister Kuroń, miałem wiec okazje wyrobić sobie na ten temat jakiś pogląd.

I powiem nawet więcej: jeśli rozmaite uczelnie pedagogiczne nie nadały doktoratów honoris causa Jackowi Kuroniowi, podczas gdy inne uczelnie nadawały doktoraty tego rodzaju Pierwszemu Elektrykowi Rzeczypospolitej, to można na tej podstawie wypowiadać się raczej o owych uczelniach niż o kwalifikacjach promowanych przez nie - bądź nie promowanych - doktorów.

Z pewną nieśmiałością powiem wręcz tak: "Solidarność" wymyślił nie kto inny, tylko Jacek Kuroń, i to on - i tylko on - powinien w sierpniu 1980 zostać jej przewodniczącym. Jeżeli stało się inaczej, to nie dlatego, że Jackowi zabrakło kwalifikacji elektryka (obawiam się, że w tym temacie naprawdę okazałby się kiepski), ale z tego powodu, że towarzysze z elektrykiem gotowi byli rozmawiać, natomiast inteligenta bali się jak diabeł święconej wody. I niech się nikomu nie wydaje, że nie ma żadnego praktycznego w uczeniu się łacińskich deklinacji albo zasad trygonometrii. Oto bowiem z naszego stosunku do łacińskiej gramatyki czy trygonometrycznych zasad wynikają bardzo praktyczne skutki.

Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ "Solidarność" z następującą propozycją; "Andrzeju - powiedziałem – wiesz doskonale, że od lat utrzymuje tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?" Kto zna senatora Celińskiego, wie doskonale, że można mu zarzucać rożne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełna powagą odrzekł rozumnie: "Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi" . Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał
zupełną racje. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem. I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.

A z końcówkami łacińskich deklinacji czy z sinusem alfa jest po prostu, że lekceważenie dla nich demonstrują przede wszystkim ci, którzy nie tylko nie mają o nich pojęcia, ale nie chcą się ich nauczyć i żywią uzasadnione obawy, że w tej sytuacji zawsze pozostaną gorsi od ludzi wykształconych. I stąd prosta droga do poszukiwania sposobów, aby tych wykształconych ludzi jakoś inaczej sobie podporządkować. I dlatego Jacek Kuroń zupełnie nie ma racji wymieniając jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka. Czy ktokolwiek kiedykolwiek mówił o Bujaku albo Frasyniuku, że mają "instynkt polityczny" ? A to przecież miało być główną kwalifikacją Wałęsy na Prezydenta Rzeczypospolitej. Otóż pewnie szanujący się inteligent nie powinien do takich rzeczy się przyznawać, ale kiedy ten argument słyszałem, budziły się we mnie iście zwierzęce instynkty.
Jarosław Kaczyński twierdzi obecnie, że Belweder konserwuje postpeerelowskie układy i objaśnia to sobie naiwnie przy pomocy fotografii, na której miałoby być widać, że min. Wachowski jest dawnym oficerem SB.

Paradoks polega moim zdaniem na tym, że choć prezes Kaczyński wadliwie rozumuje, przez przypadek dochodzi do prawdziwego wniosku – oto za jego, Kaczyńskiego sprawą nieistniejący PRL odniósł swój pozagrobowy sukces, osadzając na urzędzie belwederskiego hegemona tego "prawdziwego robotnika" , na którego latem 1980 roku byli gotowi zgodzić się komuniści, byle tylko nie musieć za swojego głównego przeciwnika mieć Jacka Kuronia.

Włodzimierz Iljicz chciał, żeby kucharka rządziła państwem. Nam się udało jego marzenie wcielić w czyn, i to z naddatkiem, zatrudniając Kuronia przy gotowaniu zupy.

Dotarła do mnie Kultura Niezależna nr. 37 z tekstem Jana Walca o Tadeuszu Borowskim p.t. Gdy ziemia nie jest już snem i śnic już do końca nie można".

U wstępu autor dwukrotnie powołuje się na moją książkę "Ucieczka z kamiennego świata", podkreślając, ze w faktografii jego szkic nie wychodzi poza moje ustalenia.

Tekst Walca zrobił na mnie wrażenie dość niesamowite. Jest to rodzaj szkicu psycho-politycznego.

Na ile dziwna jest to biografia świadczy fakt, że Walc ledwie odnotowuje, że Borowski przeszedł Oświęcim. Nie interesuje go też właściwie jego twórczość, przynajmniej główna, prozatorska. W swym tekście przywołuje nieco rekwizytów poetyckich. - Przepraszam - istnieje dzieło, którym zajmuje się szczegółowo: to obłędne, uchodzące za curiosum felietony polityczne Borowskiego z okresu stalinizmu (Mała kronika wielkich spraw). Bowiem Walc uważa, ze od urodzenia Borowski był bolszewikiem z nożem w zębach i w tych felietonach, poprzedzających samobójstwo, dopiero prawdziwie się obnażył. O reszcie nie ma go mówić!

Początkowo nie mogłem uchwycić poetyki szokującego tekstu Walca, choć wydał mi się znajomy. Później dopiero zrozumiałem jego fascynacje paszkwilanckimi felietonami Borowskiego. Toż po bez mała czterdziestu latach pod pseudonaukowym polorem Walc wznawia i aktualizuje poetykę Małej kroniki, prześcigając jego twórcę w najśmielszych demaskacjach, donosach i inwektywach.
Przykro mi, że czytelnicy mogliby z przypisów Walca wywnioskować, że moja niedostępna dziś książka ma coś wspólnego z tym kuriozalnym tekstem. Wstyd mi jeszcze bardziej, że był on (może z lojalnie naukowym powoływaniem się na mnie) prezentowany jako płód niezależnej kultury przyszłym nauczycielom z WSP Rzeszów.
Tadeusz Drewnowski

Od autora [Jana Walca]
Z udostępnionego mi przez redakcję Kultury Niezależnej listu Tadeusza Drewnowskiego wnioskuję, że do monografisty Borowskiego dotarła w końcu wiedza o tym, że jego bohater robił rzeczy straszne, wiedza, której nie ma jeszcze śladu w jego łatwo dostępnej - były 2 wydania - książce o autorze Małej kroniki.

Myślę, że to krok w dobrym kierunku - przecież póki się nie wie, nie sposób opisywać ani interpretować.

A swoją drogą Drewnowski ma pecha: ciągle go z kimś mylą: Konwicki pisał w Kalendarzu i klepsydrze, że z nim, sam Drewnowski obawia się, żeby go nie pomylono ze mną.

Ja mam lepiej - mnie za Drewnowskiego nie biorą.

Jan Walc

O szkicu Jana Walca „Mefisto z kwiatem glicynii”

W czterdziestym ósmym numerze „Kultury Niezależnej”, a więc już dosyć dawno temu, przeczytałem szkic Jana Walca poświęcony definitywnemu zdemaskowaniu Jarosława Iwaszkiewicza. Tak mnie wówczas ten tekst poruszył, że napisałem parę stron uwag polemicznych. Później natknąłem się na następne szkice Walca, rozprawiające się w analogiczny sposób z innymi autorami, ale jakoś najpierw zabrakło mi odwagi, żeby zaatakować mojego ulubionego swego czasu bohatera opozycji, a potem życie polityczne nabrało takiego rozpędu, że w ogóle zapomniałem o tej sprawie. Teraz jednak postanowiłem opublikować krytyczne uwagi o stylu krytyki Jana Walca, gdyż wydaje mi się, iż ów styl jest symptomem ogólniejszego zjawiska umysłowego a zarazem politycznego. Najogólniej nazwałbym je „myśleniem ideologicznym”, które oto jak się okazuje pod postacią swoistego moralizmu wdarło się w „nasze szeregi”: niedawnych obrońców wolności, swobody mówienia i działania, piewców demokracji i moralności, opartej na rozumieniu człowieka i wzajemnym poszanowaniu. Ten ideologiczny moralizm, krzepiący się ideałami chrześcijańsko-narodowymi (sic!) nie ogranicza się do anachronicznej tradycji Polaka-katolika. Narodowo ugruntowana niechęć do „czerwonego” niespodziewanie okazuje się być także niechęcią do każdego rodzaju odmieńców.
Nie jestem zwolennikiem oportunizmu i dziś jest mi trudno przyjąć, bez niepokojącej domieszki „złych uczuć”, rzetelną postawę wobec różnych „nawróconych’ na demokrację i wolność byłych reżimów. Jednakże stworzenie tak drastycznie ograniczonej perspektywy interpretacyjnej, jaką zaprezentował Walc, wydaje mi się doprawdy szatańskim zwycięstwem ustroju pokonanego z takim oddaniem, poświęceniem i pokorą.
Sądzę również, że ten typ moralizmu, czy to katolickiego, czy protestanckiego, ma niewiele wspólnego z prawdziwie ewangelicznym duchem chrześcijaństwa. Dlatego też te uwagi o jednym ze szkiców Walca, analizujące sposób myślenia krytyka, wydały mi się dziś szczególnie aktualne.

2.
Zawsze uważałem Jana Walca za tego „człowieka opozycji”, który szczególnie jest odporny na panujące „klimaty” i obowiązujące w środowiskach dysydenckich „kalki myślowe”. Zatem zwycięstwo myślenia ideologicznego w jego sposobie rozumowania jest czymś, co nabiera dla mnie szczególnego znaczenia. Potwierdza bowiem tezę, którą sformułowałem już jakiś czas temu, że w Polsce nastąpiło zwycięstwo „myślenia ideologicznego”. To znaczy, że świat jest oceniany z punktu widzenia „moralnych dogmatów”, które przynależą, rzecz jasna, „nam” i mamy nieskrępowane prawo w ich imię ferować wyroki.
Kryterium rozstrzygającym jest kwestia przynależności: czy oceniany należy do „swoich”, czy też „wysługuje się” bądź jak w przypadku Iwaszkiewicza „wysługiwał się” ideologiczno-politycznemu przeciwnikowi. Oto moje argumenty.

3.
Po pierwsze, Jaką strukturę ma wywód Jana Walca?
Zacząłem lekturę z zaciekawieniem. Autor wspomina o homoseksualizmie Iwaszkiewicza i czyni słuszną uwagę, że zapewne stanowi to istotny element pisarstwa i życiowych doświadczeń Iwaszkiewicza. W Polsce o „takich sprawach” się nie mówi, a i sam omawiany pisarz również nigdy o tym wprost nie pisał. Szybko jednak okazało się, że ów „istotny szczegół osobowości” stanowi właściwie pierwszy punkt oskarżenia Iwaszkiewicza-pisarza i zarazem Iwaszkiewicza-człowieka. Fakt ten (homoseksualizm) już w pierwszym ustępie eseju jest subtelnie powiązany ze... „sprawą polską”: „nienawidzący kobiet” młody Iwaszkiewicz właśnie dzięki siostrom poznaje polską kulturę. Tekst sugeruje coś, co zostaje później wprost wypowiedziane: z „nienawiścią do kobiet” wiąże się nienawiść do kultury w ogóle, a do „kultury śródziemnomorskiej” w szczególności. Bowiem i tutaj pada następny argument obnażający prawdziwe oblicze Iwaszkiewicza jest on właściwie Azjatą to znaczy dzikim barbarzyńcą ze stepów, który potrafi co najwyżej rabować dorobek kultury, niszcząc ją tym samym. Barbarzyńcę przenika na wskroś pragnienie użycia, pragnienie natychmiastowego posiadania. Ideał kultury (śródziemnomorskiej) obcy jest komuś, kto nie widzi sensu w budowaniu, w pracy, w codziennych (i jak się można domyślać: rodzinnych) wysiłkach, a nawet w twórczości, bo i pogardę dla wszelkiej sztuki znajduje Walc w dziełach Iwaszkiewicza.
Wreszcie twórczość Iwaszkiewicza jest wyraźnym dowodem z całą premedytacją stosowanej w praktyce postawy nienawiści do Ojczyzny. Ten wątek w tekście Walca rozwijany jest subtelnie, gradacja napięcia demaskatorsko-oskarżycielskiego narasta stopniowo, aby dojść do apogeum, w momencie gdy pada teza, że w gruncie rzeczy stosunek Iwaszkiewicza do Polski był taki sam, jak stosunek do niej komunistów. Dowodem na to ma być wiersz Iwaszkiewicza „List do Prezydenta Bieruta”. Wbrew wszelkim. zastrzeżeniom, Walc ma odwagę potraktować ten „List” poważnie: jako wyznanie prawdziwej postawy autora. „Pozwolę sobie cytowane fragmenty »Listu« potraktować serio i poddać analizie, choć można wobec decyzji takiej wysnuwać pewne zastrzeżenia, związane z przekonaniem, iż okres, kiedy wiersz ów powstał, wymaga bardzo specjalnego traktowania”. Jaki jest efekt tej „analizy”? Proszę uprzejmie: «Kiedy więc powiada Iwaszkiewicz, że taka sama jest jego miłość do Polski i tych prostych ludzi, jak miłość Bolesława Bieruta - mróz przechodzi po krzyżu. Bo może to i prawda rzeczywiście. Polska ojczyzna (dlaczego z malej litery? - IK ) pojmowana jako wielki zbiorowy obowiązek, nie obchodziła go przecież w sposób porównywalny z najradykalniejszymi komunistami.” Oskarżenie zostaje podparte wspomnieniami samego Iwaszkiewicza, który to w ogóle nie wiedział, że wybuchła wojna z bolszewikami. Sam książę pan Woroniecki musiał go przywołać do porządku: nakazał by książę-syn, którego preceptorem był Iwaszkiewicz, powrócił do domu i wstąpił do armii, po to by spełnić patriotyczny obowiązek. A Iwaszkiewicz udał się do Zakopanego, na spotkanie... z panem Mieciem. „Więc kiedy kończy się wywód Jana Walca -człowiek (Iwaszkiewicz - IK ) publicznie przyznający się do takiego stosunku do Ojczyzny (no, nareszcie właściwa litera - IK ), porównuje swoje dla niej uczucia do tych, jakie żywi agent obcego mocarstwa wyznaczony na jej pacyfikatora (czyli Bierut - IK ) masowo podpisujący wyroki śmierci na bojowników o jej niepodległość, kiedy agentowi owemu składa się z dobrej woli deklarację pomocy to trudno takie słowa zbyć lekceważeniem czy mówić o archetypach”.
Esej swój Walc zaczyna od cytatu z wiersza Iwaszkiewicza „Lilith”. Pojawiającą się w nim tytułową postać identyfikuje jako żeńskiego demona zła, występującego w żydowskiej mitologii. tekst swój autor kończy (tym razem bez cytatów) stwierdzeniem, ze Iwaszkiewicz „przez lata” toczył dramatyczną walkę z Faustem Goethego, przy czym: „szczególnie interesujące, że ten człowiek (Iwaszkiewicz -IK), mający od wczesnej młodości poczucie zaprzedania duszy diabłu (podkr. moje - IK ), widzi jedyny swój ratunek nie w owym dążeniu i trudzie, ale, przeciwnie, w unieważnieniu, odwróceniu na opak tego co Goethe napisał”. Teraz dopiero staje się dla nas jasne, dlaczego cytat z „Lilith” opatrzony jest komentarzem, akcentującym zarówno młody wiek autora jak i to, że przedrukował go on kilkakrotnie w następnych zbiorach wierszy. W ten sposób zyskujemy dowód na to, iż Iwaszkiewicz już w młodości zaprzedał duszę diabłu.
4.
Analiza twórczości Iwaszkiewicza, której dokonuje Walc w środkowej części swego eseju niezbicie dowodzi, że głównym celem twórczości Iwaszkiewicza była „kompromitacja czy zohydzenie miłości”, dowiedzenie, że nie ma jej na świecie”: „nie ma zgody mopanku mówi Jan Walc literatura, a szczególnie wielka literatura, pełna jest historii o miłościach tragicznie przerwanych czy niespełnionych (...) A przecież... Spojrzałem w tej chwili przed siebie: na ścianie, w pobliżu biurka, pocztówka z reprodukcją obrazu krajana i rówieśnika Iwaszkiewicza, a zarazem jednego z tych nielicznych, którzy zdołali ujść z życiem, choć przeznaczona im była komora gazowa Marca Chagalla, człowieka, który na czas pogardy i zbrodni odpowiedzieć postanowił malowaniem miłości”. Dalej następuje wywód o Krzysztofie Kamilu Baczyńskim, który stworzył „najgłębszy napisany po polsku w naszych czasach hymn na cześć miłości”, a tworzył go walcząc za Ojczyznę, gdy tymczasem perfidny pedał-Azjata w Heidelbergu przemyśliwał nową wersję Kochanków z Werony, w której oni się „wzajemnie ze złości pomordowali”. Czyż trzeba więcej? Istotnie, pisze Jan Walc: „Trzebaż więcej?” Nie.
Struktura rozważań na temat Iwaszkiewicza i wzory na jakich jest oparta, jest strukturą aktu oskarżenia, w którym fakty i zmyślenia pomieszane są w bardzo staranny sposób. Życie i literatura tworzą ciąg nierozróżnialny. To, co Walc krytyk literacki przypisuje tekstom pisarza, Walc-oskarżyciel bierze tym samym za dowód winy, która, w gruncie rzeczy, jest już i tak dawno stwierdzona.
W jaki sposób uzasadnia Jan Walc zarówno „literackie” jak i „moralne” sądy?
Walc-krytyk literacki, jak już wcześniej powiedziałem, analizuje twórczość Iwaszkiewicza z moralnego punktu widzenia. Wyczytane u Iwaszkiewicza treści i swoje interpretacje jego utworów traktuje jako opowiedzenie się pisarza za określonymi wartościami, a tym samym i dowody na to, że wyznawał on w życiu i praktykował określoną moralność, do której co gorsza, chce nakłonić czytelników. Zatem fakty biograficzne z życia pisarza nigdy nie analizowane osobno, lecz traktowane na zasadzie ogólnikowych informacji znajdują swoje wyjaśnienie i wyświetlenie w rzeczywistości literackiej, którą Walc-krytyk preparuje pod kątem życiowych postaw autora Brzeziny. W ten sposób otrzymuje spójną całość. Jeżeli bowiem ktoś nienawidzi kobiet i jest „zdeklarowanym homoseksualistą” a żeni się (w dodatku z córką Lilpopa), to oczywiste jest, że wynika to z jego cynicznego dążenia do wygodnego życia. Rozterki bohatera powieściowego, Hipolita, są po prostu zwykłym autobiograficznym „odzwierciedleniem” życia samego autora. Jeśli ktoś nienawidzi kobiet, musi nienawidzić miłości. Jeśli ktoś nienawidzi miłości nie może również kochać Ojczyzny, jak i w ogóle nie może kochać życia, musi być niemoralnym, czyli zaprzedać duszę diabłu. Nie dziwi więc, że popiera Bieruta. Co było do udowodnienia...
5.
Sądy Walca są jednak bezpodstawne i pełne sprzeczności. Zacznijmy od koronnych zarzutów, dotyczących „niewiary w miłość” i tego, ze wszyscy bohaterowie Iwaszkiewicza ponoszą klęskę, przegrywają, a ich życie jest nieudane. Analiza, dowodząca powyższych twierdzeń, prowadzi Jana Walca do wniosku następującego: „Niewątpliwie przyszło mu żyć w czasach trudnych i domagających się niejednokrotnie zachowań heroicznych; istotne jest jednak nie to, że Jarosław Iwaszkiewicz sam się na takie zachowanie nie zdobył, i nie z tego mu chcemy czynić zarzut i ważniejsze, i straszniejsze jest to, że aby swoją postawę zwaloryzować, potwierdzić i usprawiedliwić starał się pisarz przekonywać czytelników dziesiątków swoich utworów, że człowiek nigdy nie miewa wpływu na otaczającą rzeczywistość, że historia dzieje się ponad jego głową i to do tego stopnia, że zdołał w swoich tekstach starannie zatrzeć ślady (podkr. Moje- IK ) zwycięskiej walki, jaką za jego życia stoczyła Europa z hitleryzmem” (sic!). Pomijam styl tego fragmentu, który, jako żywo, przypomina najlepsze „kawałki” publicystyki „Trybuny Ludu”, a nawet idzie za jej wzorem przeciwstawiając „zepsutemu nihiliście” „prawdziwe wartości” i „pozytywny” obraz świata. Walc zarzuca Iwaszkiewiczowi coś, co może zasadnie zarzucić lwiej części europejskiej literatury XX wieku. Przywołanie Dżumy Camusa jest pokrętne i nieprawdziwe, bo w gruncie rzeczy Dżuma ma więcej wspólnego z treściami, które Walc przypisuje Iwaszkiewiczowi, niż na to nasz krytyk wskazuje. Potraktowanie powieści Camusa jako wyrazu niezmąconego optymizmu i śródziemnomorskiego świadectwa o zwycięstwie „kultury i miłości” wydaje się zgoła komiczne.
Poglądy Iwaszkiewicza na miłość i obraz „nieudaczności” ludzkiego życia to zgoła coś wysoce nieoryginalnego. Można mu więc zarzucić nieoryginalne naśladowanie „moralnego zgnilizmu” Europy. Iwaszkiewicz idzie tropem pytań Prousta (też pedał, więc nie dziwnego), zgoła imituje Tomasza Manna (Mann też miał ciągotki homoseksualne), wreszcie problemy jego twórczości związane są z literaturą francuską, zwłaszcza z Gide’em (jak wyżej) i późniejszymi egzystencjalistami (jeśli nie byli pedałami, to są pewno moralnymi bestiami). Ale Walc pomija ten pokrętny kontekst literacko-kulturowy, gdyż przede wszystkim chce dowieść swojej tezy, że nihilistyczne poglądy Iwaszkiewicza są w gruncie rzeczy wynikiem jego... azjatyckości. Nie mu nie przeszkadza, że ta Azja to Ukraina, a nie Mongolia, albo choćby Turcja, i że wcześniej sam wspominał Chagalla, jako krajana Iwaszkiewicza! Chodzi tu, rzecz jasna, o emblemat obcości, jaki chce się przypisać Iwaszkiewiczowi, arywiście, przybyszowi „znikąd”, czyli z obrzydliwej komórki buchaltera.
Romans z diabłem oczywiście musiał się stać „romansem z komunizmem”. To jest podstawowa teza Walca. Autorowi jakoś nie przeszkadza fakt, że gdyby jego teza była prawdziwa, to kiepsko o „diabolizmie” Iwaszkiewicza świadczy wiersz „Lilith”. Skoro był tak „głębokim i zdecydowanym homoseksualistą”, który „kobiet nie znosił, brzydził się nimi” to raczej nie należałoby go posądzać o chęć rzucenia się w ramiona... kobiety-diabła. Raczej powinien był poszuka „krzepkiego i rosłego” szatanika... Mało przekonywające są też inne słowa Walca: „Jeżeli cena małżeństwa dla pieniędzy wydawała się niekiedy Hilaremu wysoka i bolesna, daremnie szukać śladów jakiegoś dyskomfortu Iwaszkiewicza, który by wynikał z jego decyzji oddania się na służbę komunistom. (...) Nigdy przedtem przypowieści Iwaszkiewicza o bezsensowności ludzkiego działania o tym, że wszystko ostatecznie zmienia się w zło, nie miały takiego związku z rzeczywistością, jak w pierwszym, stalinowskim dziesięcioleciu PRL”. I dalej: „Nie było podówczas w Polsce pisarza, którego ówczesne władze mogłyby obdarzać większym zaufaniem, częściej wysyłać za granicę, wiedząc, że nie zawiedzie, że będzie reprezentował ich interesy. Ich poglądy na świat i ludzi pozostawały w doskonałej harmonii (podkreślenia moje - IK ) z poglądami Jarosława Iwaszkiewicza”. Zdania te są doprawdy zaskakujące, bowiem nieliczenie się Jana Walca z rzeczywistością osiąga tu apogeum. Być może większość komunistów, rządzących wówczas w PRL miała świadomie nihilistyczne poglądy na świat i życie. Chyba jednak żaden z nich nie odważyłby się takich właśnie poglądów zamanifestować, i to nie tylko oficjalnie, ale pewnie i kameralnie. Tymczasem jeżeli Iwaszkiewicz wyznawał taki światopogląd, to jak wynika z tekstu Walca, czynił to otwarcie, wyrażając go wprost -jak chce krytyk w swych utworach. Lecz Walc zapomniał, że „pierwsze dziesięciolecie” w dziejach PRL to panowanie służbowego, zdrowego optymizmu życiowego (tak zwanego humanizmu), kult zwycięskiej pracy, obowiązkowy aktywizm, zwycięstwo dobrych i sprawiedliwych, świat moralny... (choć pod przewodnictwem przewodniczki narodu PZPR i wodza internacjonalistycznego ruchu Józefa Stalina...). Treść utworów Iwaszkiewicza reprezentowała zatem właśnie nie co innego, jak zgniliznę moralną starej burżuazyjnej Europy.
Coś w tych wywodach się nie zgadza, albo coś trzeba byłoby rozwinąć i rozbudować, aby sądy te nabrały znaczenia.

Jan Walc Ireneuszowi Krzemińskiemu w odpowiedzi Tygodnik Literacki, 1990 nr 9 s. 12

Ireneusz Krzemiński powiada, że krzepię się ideałami chrześcijańsko-narodowymi, a styl mój przypomina najlepsze kawałki publicystyki „Trybuny Ludu”. Rozumiem, że polemista mój nie zna brzydszych wyrazów, jakich można by w polemice na łamach „Tygodnika Literackiego” użyć.
A wszystko to z powodu użycia przeze mnie kategorii moralnych w analizach literackich, w szczególności zaś wobec Jarosława Iwaszkiewicza. Popatrz Ewuniu, bocian leci! Nieprawda, nie ma bocianów! zapisał Julian Tuwim, tytułując ten dialog „Przyczynek do dzieła o pomieszaniu pojęć”. Otóż chciałbym podkreślić z całą mocą, że bociany rzeczywiście istnieją, i to nawet wtedy, kiedy nie tylko w „Trybunie”, ale wręcz w „Prawdzie” pisano, że to prawda.

„Trybuna Ludu” lubiła stawiać swoim ideowym przeciwnikom zarzut, że sprzedali się za imperialistyczne dolary. Najczęściej był to zarzut fałszywy, służący do uchylenia się od polemiki merytorycznej. To prawda, proszę mi jednak nie wmawiać, że wynika z tego, iż nikt nie sprzedawał się za sowieckie ruble, bądź że historyk nie powinien dziś o tym mówić, nawet jeżeli tak było.
Przez lata powtarzano u nas z lubością zdanie, że „Polska nie miała swojego Quislinga”, jakby nie zdając sobie sprawy, że jest ono równie prawdziwe jak teza, że „Norwegia nie miała swojego Berlinga”. Nie byłoby natomiast prawdziwe zdanie, że peerelowska literatura nie miała swojego Prezesa Iwaszkiewicza i tak zwanej linii iwaszkiewiczowskiej na dodatek. I nie byłoby prawdziwe zdanie, że linia owa odznaczała się moralną czystością. To są fakty historyczne, których Krzemiński nie próbuje negować zamiast tego starając się zdyskredytować moje o tym wszystkim pisanie za pomocą prostej sztuczki stylistycznej: oto w tytule swojej polemiki umieszcza przerażające słowo „czystka” tyle że znów dochodzi do pomieszania pojęć: w języku, z którego słowo to zapożyczyliśmy, oznacza ono pranie i niech mi Krzemiński nie wmawia, że kto się do prania bierze, niechybnie zostaje Stalinem.

To, co się w Polsce przez owe 50 lat działo, nie działo się bez wiedzy i zgody narodu, a w szczególności jego wybitnych przedstawicieli. Chciałbym, aby zostało opisane, co się działo, jak się działo, kto w tym uczestniczył, a następnie żeby podjęte zostały próby poszukiwania odpowiedzi na pytanie: dlaczego. Z tego, co wiem, motywy owego uczestnictwa bywały różne od skrajnego obałamucenia do skrajnego cynizmu poprzez to wszystko, co się między tymi skrajnościami zawiera.

Czy to ja idę drogą „Trybuny Ludu” chcąc nieprzyjemne czasem pytania stawiać i domagać się, aby nie przemilczać tego, co się w istocie wydarzyło? Powiadam w swoim tekście: Iwaszkiewicz nie był komunistą. Powiadam w swoim tekście: Iwaszkiewicz na całego współpracował z komunistami, ku ich wielkiemu zadowoleniu. Czy Ireneusz Krzemiński kwestionuje prawdziwość któregokolwiek z tych zdań? Nie. Ale jednocześnie wyraża głęboką dezaprobatę dla zastanawiania się nad tym fenomenem.

Jego dezaprobatę budzą przede wszystkim zawarte w moim tekście cytaty z Iwaszkiewicza: gdyby nie ja, można by nie pamiętać ani „Listu do Prezydenta Bieruta”, ani wiersza „Azjaci”, ani wielu fragmentów „Książki moich wspomnień” czy „Alei Przyjaciół”. Chciałbym jednak podkreślić, że ani tego wszystkiego nie napisałem, ani w żaden sposób nie zmuszałem Iwaszkiewicza, aby to pisał, a drastyczne dla Krzemińskiego moje analizy biografii pisarza ograniczają się do tych szczegółów, które on sam podawał drukiem do publicznej wiadomości, bowiem o wielu rzeczach, o których wiem skądinąd nie pisałem.

Polemika Krzemińskiego stwarza wrażenie, jakobym w swoim tekście demonstrował pogardę wobec homoseksualizmu i określał go jako coś niemoralnego, powiem więc dla porządku, że to nieprawda. Wykazywałem natomiast, że Jarosław Iwaszkiewicz demonstrował w swoich tekstach pogardę wobec kobiet i starał się wykazać, że wszystkie kobiety to kurwy. Uważam, że taka teza, nawet w mniej prostackiej formie wyrażona, stoi w osobliwej sprzeczności z aksjologią kultury śródziemnomorskiej, a także z jej elementarną empirią; zgadzam się w pełni z oczywistą skądinąd tezą Ireneusza Krzemińskiego, że godna napiętnowania jest pogarda dla drugiego człowieka biorąca się stąd, że ten drugi człowiek jest nieco inny jest na przykład homoseksualistą, Żydem czy kobietą.

Broniąc Iwaszkiewicza przed formułowanymi przeze mnie zarzutami pointuje swój wywód Ireneusz Krzemiński tezą wysoce dialektyczną: Iwaszkiewicz propagował zgniliznę moralną, gdy tymczasem Józef Stalin propagował moralną czystość. Skoro wiemy, że Stalin był antytezą moralności, jest dla mojego polemisty jasne, że im bardziej Iwaszkiewicz moralnie zgniły, tym bardziej w istocie moralny.

Pewnie można i tak, tylko rodzi się pytanie, czy to ja dokonuję jakichś dziwnych, pokrętnych i niezbyt uczciwych sztuczek dla udowodnienia podejrzanych tez?
Jan Walc