Marzec 68'

Urodzony w niewoli, okuty w powiciu,
Ja jedną tylko taką wiosnę miałem w życiu


Czym jest dla mnie Marzec? Wszystkim. Całe moje dorosłe życie jest z Marca, zarówno podmiotowo jak i przedmiotowo.

Marzec ukształtował moją świadomość i Marzec spowodował, że nigdzie nie chciano mi dać pracy. Jego rola jest jednak, jak mi się wydaje, doniosła i w szerszym porządku: ujawnił on dziesiątkom tysięcy ludzi, szczególnie młodych, ale przecież nie tylko, prawdziwe oblicze władzy będącej w strukturalnym konflikcie ze społeczeństwem.

Pokazał, że interesy rządzących i rządzonych są zupełnie sprzeczne, że wszystkie głoszone przez propagandę slogany są absolutną fikcją, że obywatelowi władza odmawia wszelkich praw podmiotowych a będzie on miał ich tyle, ile sobie wywalczy.

Ukazanie przez władzę swojego prawdziwego oblicza ułatwiło i przyśpieszyło proces dojrzewania świadomości społecznej, spowodowało polaryzację stanowisk, uzmysłowiło rządzonym konieczność integracji w obronie interesów. Słowem – Marzec pozwolił polskiej inteligencji otrząsnąć się z obiekcji utrudniających podjęcie działań wiodących ku odzyskaniu suwerenności.

Nie przypominam sobie, żebym podczas marca myślał jakoś szczególnie o Broniewskim, ale bo też rzecz była nie w myśleniu, reakcja następowała dokładnie według teorii Pawłowa. Padały akurat gęsto inne nazwiska pisarskie i na Broniewskiego głośno się chyba nie powoływano, ale w tych naszych pochodach, manifestacjach, strajkach, w naszej walce przeciw przeważającym siłom policji było coś w realizacji tego, co znaliśmy z akademii.

I pewnie dlatego moim – i nie tylko moim – najsilniejszym wspomnieniem z tamtej wiosny jest scena, kiedy przez okno znajdujące się pod samym sufitem Auditorium Maximum wszedł człowiek w wypłowiałej granatowej fufajce i zawołał : „Studenci! Mnie nikt nie upoważnił, ale chcę wam powiedzieć, że klasa robotnicza jest z wami!”

I z ogromnego, szumnego, euforycznego entuzjazmu buchnęła nagle Międzynarodówka śpiewana przez tysiące głosów. Rzeczywiście czuliśmy wtedy, że ruszamy z posad bryłę świata, czuliśmy się, przez chwilę chociaż, cudownie zespoleni z tym wszystkim, co w narodowej tradycji wydawało nam się zawsze najwięcej warte.

Międzynarodówka śpiewana w obronie Dziadów – toż to cały Broniewski.

I chociaż byłem jednak zastraszony Mokotowem, 30 kwietnia 1968 roku rzuciłem na spacerniaku kartkę z apelem do współtowarzyszy, żeby następnego dnia po apelu zaśpiewać Mazurka i Międzynarodówkę. Kartkę oczywiście znaleziono, a ja nie wytrzymałem śledztwa prowadzonego przez czterech rozsierdzonych do najwyższego stopnia ubeków, i gdy jeden z nich chwycił mnie za brodę, przyznałem się do napisania kartki.

Nie umiałem być stalowym rewolucjonistą i jeden z kolegów z celi do dziś ma o to do mnie pretensję.

Nie miałem w sobie dość nienawiści, już w XII pawilonie, a jeszcze nie mogłem do końca uwierzyć, że to wszystko dokoła dzieje się naprawdę, że ludziom rządzącym Polską dobro ogólne jest zupełnie obojętne, że nic tu się nie wyjaśni ani nie naprostuje, że chcąc czy nie chcąc znalazłem się na tej polskiej drodze, którą do wtóru romantycznych wierszy zdążyło przejść już do historii parę pokoleń.

Wychowując się w epoce panowania Władysława Gomułki nabawiłem się niewątpliwie głębokiego urazu, a może nawet rodzaju alergii na charakterystyczny dla ludzi władzy tamtej epoki brak kultury, na chamstwo i prymitywizm, podnoszone podówczas do rangi zasad ustrojowych.

Gomuła był ciemniakiem, bo chciał nim być, nie czytał książek ani gazet nie dlatego, ze nie miał czasu, ale dlatego, że nie chciał, uważał, że swoje wie, i inteligenckie zgniłki nie będą mu się wymądrzały. Literaci do pióra, studenci do nauki, pasta do zębów, a tow. Wiesław oczywiście do w a d z y.

Ma się rozumieć z równie jak on wykwalifikowanymi współpracownikami.
16 września 1990

Kiedy przed prawie dwudziestu laty, na kolejnym przedstawieniu STS-u usłyszałem finałową piosenkę, której refren zaczynał się od slow Nie proszono nas tu w gości, a kończył się wybitym melodią wykrzyknikiem Myśmy tutaj gospodarze! - byłem zafascynowany odwagą, jeśli nie bezczelnością tych, którzy zdecydowali się sprawę tak postawić, ale jednocześnie przekonany, że to przesada i to taka, która jest nieprawdą, bo to nie opis świata, ale obraz życzeń i tęsknot, propagandowa agrawacja, udawanie, że to, o czym marzymy, jest rzeczywistością.

Nie byliśmy gospodarzami i nie mieliśmy co do tego złudzeń. Urodzeni i wychowani w PRL, nie byliśmy przygotowani do pełnienia ról podmiotowych, do obejmowania gospodarki po ojcach – i rzecz cała nie była w naszej ówczesnej młodości czy niedojrzałości, bo wszyscy w jakiś sposób czuliśmy się nie synami gospodarza Boryny, ale raczej ubogiej komornicy i z tej racji perspektywa obejmowania gospodarki po ojcach wydawała nam się zupełnie nierealna.

W takiej świadomości utwierdzała nas, bezpośrednio poprzedzająca ową STS-owską premierę wiosna 1968 roku, kiedy to – gdyby spokojnie przeanalizować treść ówczesnych studenckich rezolucji czy wiecowych przemówień, - byliśmy gotowi znaleźć satysfakcję w byle czym; gdyby zechciano nas wysłuchać, rozmawiać z nami tak, jak rozmawia się z gospodarskimi synami, byliśmy gotowi do daleko idących ustępstw.
Wiedza, wyniesiona z wiosny 1968 roku, była jednak inna – zrozumieliśmy, że nie tylko nie jesteśmy kandydatami na przyszłych gospodarzy tego kraju, ale nawet odmawia się nam statusu sublokatorskiego, że nawet przyjecie pewnych samoograniczeń nie zapewni nam gwarancji spokoju, możliwości układania sobie życia po swojemu, że przeznaczona nam została raczej rola – jakby powiedzieli romantycy – helotów.

Świadomość nasza była naówczas jakaś taka biedniacka, ale też cały nasz świat nie był tak urządzony, abyśmy o swoich prawach do schedy mogli się łatwo dowiedzieć, a jeśliśmy się już dowiedzieli, by opowieści te traktować poważnie, a nie jako klechdy i bajania. Nie trzeba było wielkiej przenikliwości, aby postrzegać, wedle jakich zasad funkcjonuje kraj, w którym przyszło nam żyć, kraj, w którym byliśmy sublokatorami.

My, którzyśmy siedząc na widowni STS-u słuchali zaszokowani i wzruszeni piosenki nazywającej nas gospodarzami tego kraju, wiedzieliśmy świetnie, jak jest naprawdę, pamiętali, że nic tu nie stanowi naszej własności, że oni – gospodarze prawdziwi – mogą w każdej chwili wymówić nam wszystko; cały ten STS, który funkcjonował z ich łaski i przyzwolenia, uniwersytet, czy jakiegoś tego uniwersytetu profesora albo przynajmniej jakąś z napisanych przez niego książek i nic nie będziemy mieli w żadnej z tych spraw do zrobienia.

I dlatego – myślę – nawet określenie „sublokator”, jako zawierające w sobie obietnice pewnych gwarancji, może na skromnym poziomie, ale potwierdzonych umową, byłoby przesadnie optymistyczne, gdyby miało służyć do nazywania naszego ówczesnego stanu świadomości.