Jestem bez pracy

Należę do pokolenia, które propagandzie PZPR-owskiej poddane było od kołyski - w momencie powstania tej partii i przejęcia przez nią władzy liczyłem sobie 6 tygodni. Więcej – tak się nieszczęśliwie złożyło, ze nie miałem nigdy okazji wytknąć nosa za żelazną kurtynę i tym samym wystawić się na jakieś silniejsze oddziaływanie tamtejszych miazmatów, tak więc moje spojrzenie na świat kształtowało się tu, w Warszawie, pod okiem czuwających nade mną partyjnych specjalistów od wychowania, ideologii, propagandy i nauki, jestem przeto bardziej Polakiem niż Europejczykiem.

W tej sytuacji byłoby naiwnością przypuszczać, ze sączona mi przez 30 lat propaganda nie pozostawiła na mojej świadomości żadnego osadu, chociaż od dziecka sprawiałem trudności wychowawcze ze względu na dążenie do niezależności własnych sądów i decyzji. Walkę o tę niezależność, prowadzoną na bardzo rozmaitych poziomach, można by długo opisywać, obecnie chodzi mi głownie jednak o podkreślenie, ze nawet po tak istotnym doświadczeniu pokoleniowym, jakim był Marzec, który nieuchronnie musiał mnie zaprowadzić do XII Pawilonu mokotowskiego wiezienia, nawet jeszcze wtedy bylem głęboko przekonany, iż po stronie prześladującej mnie niesprawiedliwie władzy – znajdują się jakieś racje.

Sądziłem oczywiście, podobnie jak setki moich rówieśników, ze są to racje absolutnie niesłuszne, ze należy podjąć walkę o naprawę ustroju, który po październikowej odwilży znów popadł w „błędy i wypaczenia”.

Bylem najgłębiej przekonany, ze zaistniały stan rzeczy rychło ulegnie naprawie, ze dnie rządzącej ekipy, która „oderwała się od narodu” są policzone i grudzień roku 1970 nie był dla mnie w najmniejszej mierze zaskoczeniem; jesienią 1970 roku założyłem się nawet z pewnym studentem nauk politycznych o butelkę dobrej wódki, ze Gomułka nie dotrwa na swoim stanowisku do końca roku akademickiego.

Chociaż mój stosunek do Rakowskiego czy Urbana nie odbiega zapewne od średniej krajowej, to jednak pamiętam, ze pracowałem w „Polityce” w latach 1972-76. Wydawało mi się wtedy, ze jestem uczciwym człowiekiem, ze nie czynie zła i do dziś sadzę, ze nie muszę się wstydzić żadnego z opublikowanych w organie Mieczysława Rakowskiego artykułów.

Nie zmienia to jednak faktu, ze współpracy z „Polityką”, współtworzenia gierkowskiej propagandy – wstydzić się po prostu muszę. (...)

Tak się składa, że za czasów wczesnego Gierka byliśmy z Hanną Krall kolegami w tej redakcji właśnie. Nie wiem, jak wtedy myślała ona o "Polityce", pamiętam natomiast, że ja miałem poczucie, iż pisuję, by tak powiedzieć, kątem u Mieczysława, wtenczas jeszcze F. Rakowskiego, że gospodarzem jest on, a ja ani nie jestem, ani nigdy nie będę.

Z tej trudnej sytuacji uratował mnie przypadek: udało mi się podpisać kilka listów, jakie były do podpisania w 1976 r., mój Gospodarz wymówił mi miejsce - i stało się naraz tak, że przestałem być sublokatorem, chociaż sam bynajmniej nie wpadłem na ten pomysł.

Pewnie wtedy uważałem wylanie z "Polityki" za czarny los, teraz się okazuje, że był on właśnie jasny, co pozwala ujrzeć oddalenie się od Mieczysława Rakowskiego jako gwarantowany sposób na rozjaśnienie swojego losu.

Mirkowi Chojeckiemu

Lata całe byłem przekonany o sensowności i ważności przekonywania; wydawało mi się, iż jeśli umie się znaleźć argumenty, świadczące o słuszności jakiejś sprawy czy jakiegoś poglądu i, co ważne, zdoła się je podać w sposób przekonywający - rzecz jest w zasadzie załatwiona, kiedy przez parę lat, mając możność pisania w rozmaitych pismach z "Polityką” na czele, nie mogłem wielu rzeczy powiedzieć ze względu na blokady redakcyjne i cenzuralne, żyłem w fałszywym przekonaniu, że gdyby bariery te pękły, gdyby można było napisać wszystko - nie trzeba by już niczego więcej...

Zazwyczaj tak bywa, że w chwili, gdy ktoś odchodzi, nie pamięta się już dokładnie wszystkich okoliczności związanych z jego pojawieniem się na świecie i chociaż Janowi Woreczce przyszło istnieć zaledwie parę miesięcy, jest tak i w jego wypadku.
Pamiętam, że Woreczko urodził się we wrześniu 1977 roku w „Harendzie” podczas mojej rozmowy z redaktorem nieistniejącego jeszcze „Głosu”, nie potrafię jednak powiedzieć, co było powodem tych narodzin; czy decydującą role odegrał tu mój strach przed podpisaniem tekstu własnym nazwiskiem, czy cień nadziei, że jeśli tym podpisaniem nie będę prowokował losu, zdobędę możliwość znalezienia pracy czy publikowania.
Czy więc – jeśli dziś przychodzi mi tu Woreczke pogrzebać – jego powołanie do życia było pomysłem poronionym, skutkiem nieprecyzyjnej analizy rzeczywistości, złudnych strachów i złudnych nadziei? (…)
Morduję dzisiaj Jana Woreczkę z dwu niezależnych powodów z jednej strony ruch, w którym Woreczko uczestniczył i który współtworzył, osiągnął taki zasięg, że chroni swego uczestnika, z drugiej strony prawdziwy podpis wydaje mi się niezwykle ważny i z innego punktu widzenia – wszem i wobec wiadomo, że zwolennicy obecnego systemu społeczno –politycznego Polski po prostu nie istnieją, a niepodpisana imieniem i nazwiskiem opozycja liczy w Polsce około trzydziestu milionów ludzi, bo nawet dzieci z młodszych klas szkoły podstawowej przynoszą masowo do domu kawały polityczne, a czegóż nie mówią dorośli w kolejkach i tramwajach… (…)

Woreczkę trzeba dziś pogrzebać także dlatego, aby wreszcie zerwać z tak charakterystycznym dla naszego polskiego życia schizofrenicznym brzuchomówstwem. Przecież, jeżeli powoływałem go kiedyś dożycia, to właśnie po to, aby – przynajmniej takie były moje intencje = mówić jednocześnie dwoma głosami, aby Woreczko mówił swoje, a Walc w „Polityce” swoje. (…)
Nie chcę tu wcale występować jako radykalny moralista, który nie dopuszcza kłamstwa nigdy i nigdzie, ale zadajmy sobie sprawę, że jeżeli kłamstwo jest wszechogarniające, jeżeli nie jest ograniczone ani w czasie ( trwa już ponad trzydzieści parę lat) ani też nie ma ludzi poza jego krąg wyłączonych (jest nas ponad 30 milionów dwujęzycznych), stopniowo będziemy zapominać języka, którym mówi się prawdę.

I dlatego urządzam dziś uroczysty pogrzeb Jana Woreczki. Człowiek ma tylko jeden głos, a jeżeli mówi dwoma, to jest albo cyrk, albo paranoja. Za uczestnictwo w tej zbiorowej wariacji każdy odpowiada sam, tak jak godzi się lub nie godzi na dwujęzyczność.

I jeszcze jedno: Woreczko mógł żyć, jeżeli ja, ze swoim nazwiskiem, mogłem żyć gdzie indziej. Jeżeli zaś mnie nie dają żyć – ja nie dam żyć Woreczce i zajmę jego miejsce.

"Ciszej nad tą trumną!" - ma ochotę gromko krzyknąć zabójca Jana Woreczki. Dlaczego wszyscy się tak denerwują? Dlaczego wszyscy patrzą na mnie jak na mordercę, z takim lękiem w oczach, jakby obawiali się, że zostanę recydywistą. Nie jestem bez winy. Zupełnie błędnie sądziłem, że mordowanie Woreczki, podobnie jak jego płodzenie, jest moją sprawą prywatną, gdy przecież stał się on rychło po urodzeniu własnością publiczną i duch jego po dziś dzień zupełnie publicznie straszy.
A mnie jest coraz bardziej głupio i wstyd. Jest to ten rodzaj wstydu, jakiego doświadczał Wokulski przechodząc przez Powiśle - elegancki, bogaty kupiec, w świetnym garniturze, ze złotym zegarkiem i nabitym portfelem przechadzający się wśród skrajnej nędzy. Mnie jest po prostu za dobrze.
Jak słusznie od czasu do czasu pisze "Trybuna Ludu", ci wszyscy obrzydliwi dysydenci działają we własnym tylko, partykularnym interesie.
Jestem żywym przykładem tej tezy. Bynajmniej, się dla nikogo i niczego nie poświęcam. Mnie jest tak przyjemniej i wygodniej.

Jestem bez pracy. Cóż to znaczy? Po prostu tyle, że nie muszę gdzieś lecieć na 8 rano, wysłuchiwać głupot jakiegoś idioty-kierownika i pić herbaty z Panią Ziutą. Już to samo jest wielkim szczęściem i powodem, aby patrzeć na mnie z zawiścią. Bo kto lubi pić herbatę z Panią Ziutą. Ale to tylko początek. Brak pracy wpływa kojąco na stan moich nerwów. Zacznijmy od tego, że nie jeżdżę zatłoczonymi autobusami i nie denerwuję się perspektywą spóźnienia do biura, przyjścia akurat w dwie minuty potem, jak kadrowa zabrała listą obecności. Mnie na tej liście po prostu nie ma, co jest jednym z ważniejszych powodów, dla których nie można mnie z niej skreślić. Mnie nie można zabrać premii, wyrzucić z partii, wyrzucić z pracy.

Moje życie jest zupełnie luksusowe.

Jestem literatem. Znajomi literaci są zawsze czegoś podenerwowani, ciągle się boją, że im ktoś czegoś nie wyda, albo w najlepszym razie, że im ktoś coś popsuje w tym, co napisali. Niektórzy denerwują się tak bardzo, że czasem doklejają brodą i wąsy, wkładają ciemne okulary, podnoszą kołnierz u płaszcza i opłotkami przekradają się do redakcji "Głosu", "Zapisu" czy "Biuletynu" /Informacyjnego/, żeby niepostrzeżenie zanieść tam płody swego ducha. Ale jak oni się denerwują! Ile oni muszą pożreć relanium! Jak oni nie mogą spać po nocach!
Ci nieszczęśni literaci boją się nawet rozmawiać. Literat X gdzieś w kątku, strzelając na boki oczyma, ściska mi rękę : "Aleś pan im doładował! Tylko niech pan uważa na tego Y, przy nim lepiej nic nie mówić. On w pięćdziesiątym pierwszym..." Literat Y dopada mnie w innym kątku i mówi to samo o X. A ich wszystkich jest znacznie więcej niż liter alfabetu...

Ja ich wszystkich doskonale rozumiem, pamiętam jeszcze, jak to było ze mną za życia śp. Woreczki. Pamiętam gimnastykę związaną - z wetknięciem jakiejś redakcji każdego tekstu, strach, że nie wydrukują, obawę, że wszystko zmienią i radość, że coś się jednak ukazało. Znowu udało mi się ICH oszukać. Jednak wydrukowali.(...)

I cóż mi można zrobić? Można mnie oczywiście zastrzelić. Ale wtedy to dopiero będę straszył! Dlaczego? Bo - jak mówi poeta - wszystko w wolność się zamienia/ czego dotkniemy w takiej chwili. Tylko trzeba chcieć dotknąć.

Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ „Solidarność” z następującą propozycją:
„Andrzeju - powiedziałem - wiesz doskonale, że od lat utrzymuję nie tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?”

Kto zna senatora Celińskiego, wie doskonale, że można mu zarzucać różne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełną powagą odrzekł rozumnie:
„Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi”.

Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał zupełną rację. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem.

I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.
22 stycznia 1993

Jest to sprawa w dzisiejszej Polsce chyba najtrudniejsza - problem nawróconego grzesznika. Nie jestem człowiekiem wierzącym. Ewangelia nie jest dla mnie księgą świętą, ale wiem, że zdanie, iż większa jest radość z jednego nawróconego grzesznika, niż z 99 sprawiedliwych, jest zdaniem sensownym, chociaż owa radość musi być dla tych sprawiedliwych w jakiś sposób bolesna. W naszym, KOR-owskim środowisku, radość z przybywających nowych ludzi była rzeczywiście większa niż tkwiące w pamięci zadry, każące wspominać, jak nas mało było na początku i jak różni późniejsi koledzy kiedyś, w swoich poprzednich wcieleniach, odmawiali nam pomocy czy współpracy. Ale to nie znaczy, że zadr owych nie było.
Kwestia, o której mówię, nabrała szczególnej ostrości w sierpniu 1980 roku i w następujących później miesiącach.
Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działaczy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem rzeczywiście nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swojego zawodu czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntował się praktycznie cały naród. (…)

W "Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki" czy "Życia Warszawy", nie można się zaś było zatrudnić przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego" czy "Zapisu".

Losy ludzi, którzy w "opozycji demokratycznej" znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplątały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności, starającej się, przez cały okres swojego legalnego istnienia minimalizować konflikty z władzami; oszczędzać im, o ile to tylko możliwe, trudnych sytuacji, nie prowokować.
O ironio...

Powiadasz, że jestem gorszycielem. Chyba muszę się zgodzić - rzeczywiście patrzę, słucham i mówię.

Powiadasz, że lepiej by było, gdybym tego nie robił. Uważasz, że znacznie lepiej twierdzić, że Solidarność przyniósł bocian niż opowiadać o bólach porodowych i gorączce połogowej.

Czy Sentymentalna panna S wpadnie w szok, kompleksy i dostanie polipów, jak się tego wszystkiego dowie, bo pozwolisz, że o faktach dyskutować nie będziemy?

To jest jednak kwartalnik polityczny, a nie periodyk stawiający sobie za cel chronienie panienek przed zgorszeniem.

A potem przeżyliśmy nieoczekiwane zwycięstwo.
Rankiem 1 IX 1980 roku ustawiłem się pod bramą Rakowieckiej, oczekując na przyjaciół, i do dziś pamiętam Lutka Dorna - który nie był podówczas zastępcą prezesa Kaczyńskiego - jak w towarzystwie Sergiusza Kowalskiego oddalał się tanecznym krokiem w kierunku restauracji „Kameralna”, śpiewając na melodię „Piechota, ta szara piechota”:

Jak żyć i umierać, nauczyl nas KOR!
Dojrzalim, dojrzalim, dojrzalim!
Za Radom, za Ursus, za Poznań, za Gdańsk,
Podpalim, podpalim, podpalim!

Uważałem wtedy, że mają zupełną rację, i uważam tak do dziś, zupełnie niezależnie od tego, że Sergiusza zniosło raczej na lewo, a Lutka zdecydowanie na prawo. Problem w tym, że póki człowiek siedzi w więzieniu, nawet choćby się znajdował chwilowo na przepustce, ma dobre prawo układać sobie, a nawet i głośno wyśpiewywać dowolnie światoburcze piosenki - kiedy jednak kończy się cudowny czas walki, a zaczyna trudny czas odpowiedzialności, trzeba umieć tę odpowiedzialność na siebie wziąć.
30 października 1992

Od redakcji strony: 7 V 1981 w godzinach popołudniowych dwaj pijani mężczyźni obrzucili kamieniami posterunek kolejowy MO w Otwocku. Zostali zatrzymani i pobici. Brutalność interwencji spowodowała, że przed posterunkiem zebrał się agresywnie zachowujący się tłum, żądający uwolnienia zatrzymanych i grożący podpaleniem posterunku i linczem milicjantów.

Zanim sąd przystąpi do przesłuchiwania świadka zadaje sakramentalne pytanie: czy świadek jest obcy dla stron.
Żeby nie było wątpliwości: nie jestem obcy. Od końca 1977 roku byłem współpracownikiem Biura Interwencyjnego KSS "KOR". Jestem współautorem tzw. Białej Księgi wydanej przez KOR,a będącej opisem łamania prawa przez milicję, jestem autorem wielu tekstów na ten temat, opublikowanych w nieistniejącym już dziś "Biuletynie Informacyjnym" .

Uważam za swój obowiązek poinformować o tym wszystkim czytelników "Tygodnika Solidarność", ponieważ mimo dobrej woli i głębokiego pragnienia, by zachować obiektywizm, mam zapewne do milicji stosunek emocjonalny.

W Otwocku znalazłem się przypadkiem. Tego wieczora byłem umówiony ze Zbyszkiem. Romaszewskim, dawniej moim kierownikiem w Biurze Interwencyjnym KSS ”KOR", a obecnie pracownikiem Biura Interwencji Regionu Mazowsze. Nie zastałem Zbyszka, a tylko zostawioną przez niego wiadomość, że w Otwocku doszło do pobicia ludzi na stacjo kolejowej i prośbę, abym natychmiast jechał do Otwocka. Nie wiedziałem, o co chodzi ani po co jestem potrzebny,ale Zbyszek takiej prośby nie zostawiłby bez powodu. (…) Staram się selekcjonować informacje, które sypią się na mnie ze wszystkich stron. To już nie są szumy informacyjne, ale informacyjny huragan. Ludzie gdzieś mnie prowadzą, coś po­kazują, coś opowiadają. Wreszcie okazuje się, że to znaczek związkowy, który noszę od - tak dawna, że o nim nie pamiętam, czyni tu ze mnie osobę oficjalną. (…)
Jestem z Regionu Mazowsze - krzyczę ze schodków. Na miej­scu są przedstawiciele Komisji Interwencyjnej. Sprowadzimy ich tutaj, otworzymy komisyjnie /Boże, co słowo,, ale wtedy nie pojmuję jego nieprzystawalności do sytuacji/, winni zostaną po­ciągnięci do odpowiedzialności. /
Z tłumu padają ciągle okrzyki domagające się zastosowania kodeksu Hammurabiego, ząb za ząb, oko za oko. I to nie jest żadna przenośnia, bo jeden z poszkodowanych mą właśnie, zgodnie z opinią tłumu, wybite oko. Moje darcie gardła przynosi jednak jakiś skutek. Apele o praworządność, deklaracje, aby stare spra­wy załatwiać po nowemu, wyłuskują z tłumu paru młodych ludzi, którzy wraz ze mną zastawiają drzwi. Pojawia się wysoka postać Zbyszka, który uspokaja ludzi, mówi im o praworządności, ale praworządność dla tego tłumu jest jedna - ukarać winnych, ukarać milicjantów, którzy biją LUDZI. Zbyszek nie wie, gdzie są świadkowie, owszem, byli, są zapisane personalia, ale nie wiadomo, gdzie tych ludzi szukać.
I właściwie dopiero teraz dostrzegam drugi, oblężony przez tłum budyneczek, z racji jego mizernej architektury nie przychodzi mi do głowy, że to może być komisariat milicji. Tam też jacyś ludzie tarasują drzwi przed tłumem; dostrzegam, że i wokół tego budynku gromadzą się ludzie. Z nadzieją, że może tu czegoś się dowiem, ale bardziej po prostu niesiony falą, a może przez przejście, które samo robi się przed moim znaczkiem, wpły­wam do środka. I dopiero wtedy orientuję się, gdzie jestem, wi­dzę mundury milicyjne, widzę milicjantów w cywilu, których przez ostatnie lata nieomylnie nauczyłem się rozpoznawać. Opanowuje mnie uczucie ulgi. Nareszcie jest jakaś władza, ktoś, kto tym wszystkim dowodzi.
Pytam o świadków, nerwowo tłumaczę, do czego mi potrzebni.
I dzieje się coś dziwnego: ani milicjanci, ani cywile nie wyka­zują najmniejszej ochoty, aby mnie indagować, nie żądają, abym się legitymował czy uzasadniał to, że jestem, pytam, próbuję coś robić. (…)
Mówię (...), że trzeba wytłumaczyć prokuratorowi i komendantowi milicji, że tym zgromadzonym tłumnie ludziom trzeba coś dać, że nie rozejdą się za darmo. Okazuje się, że prokurator nie ma żadnej koncepcji rozwiązania konfliktu, komendant podobnie, ich głów­nym zajęciem i wielką zasługą jest powstrzymywanie płk Rusinowicza z Komendy Stołecznej, który przybył na czele oddziałów ZOMO do Otwocka, stacjonuje w Komendzie Miejskiej.
I nie wiem, czy to skazą KOR-owskiego życiorysu, ale wcale nie boję się tego tłumu, w którym nawet najbardziej pijani i rozżarci rozstępują się przed znaczkiem Solidarności; nie boję się nawet ludzi o ewidentnie bandyckich gębach i tatuażach - siedziałem z podobnymi do nich w niejednej celi. Boję się naprawdę płk Rusinowicza. I ciągle nie wiem, czy uda się ocalić zestrachanego, trzęsącego się na posterunku rudego kaprala. (…) Rozmawiam z prokuratorem. Jest pat. Wreszcie wpadamy na pomysł, żeby sprowadzić księdza. Chłopcy z miejscowej Solidarności jadą na plebanię. Po raz któryś nakręcam numer Mazowsza - nikt nie podnosi. I nagle coś mi się przypomina: 39-39-64 numer, pod który przez ostatnie lata dzwoniło si.ę zawsze,kiedy coś się działo, bez względu na porę dnia czy nocy, numer Jacka Kuronia.
Rozmawiam z Grażyną Kuroniową. Jacka nie ma w Warszawie, będzie jutro. - Gaju, nie mam notesu, nie mogę się nigdzie dodzwonić , spróbuj mi pomóc złapać Zbyszka Bujaka albo Adasia - nerwowo opowiadam, co się dzieje, skąd dzwonię. A co to za wrzask? - pyta Gajka. Odejmuję słuchawkę od ucha kieruję ją w stronę okna - "Co nam obca przemoc wzięła, szablą odbierzemy" - razem słuchamy Mazurka. Podaję numer telefonu posterunku, ona jeszcze rzuca "Trzymajcie się" i czekamy. (…) Śpiewy, wyzwiska, śpiewy, grube żarty i naigrawania się z coraz bardziej znękanych milicjantów. Coraz bardziej ludowo. Jest wreszcie ksiądz, ale widząc go tracę i tę nadzieję - jest blady, przestraszony, nijaki. To nie jest typ kaznodziei, który potrafi porwać tłum - ludzie go nawet słuchają, ale nie ma im nic do zaoferowania, powtarza w kółko kilką zdań o potrzebie spokoju, nie daje ślę namówić do wygłoszenia kazania. Z tłumu padają żądania, aby milicjanci udali się do spowiedzi i to przed ołtarzem, ksiądz w kółko tłumaczy, że nie wolno nawracać siłą, wreszcie rozpoczyna modlitwę. (…) Telefony, telefony, telefony. Biorę prokuratora na bok - jego zwierzchnicy uważają, że zatrzymani znajdują się w takim stanie, iż nie można ich wypuścić, bo to zaostrzy sytuację.
Nawet rozumiem prokuratora. Widywałem w rozmaitych celach ludzi, pobitych przez milicjantów. Dobrego wrażenia nie robili, to fakt. Ale benzyna śmierdzi, a bierny opór musi doprowadzić do pożaru. (…) Z tłumu pada ultimatum: punkt trzecia podpalamy. Piętnaś­cie minut. Dzwonię na komendę miejską, dzwonimy tam wszyscy - milicjanci, ormowcy, Solidarność i otwocka.. A tam rokowania. Jak Polak z Rusinowiczem . Odliczanie minut jak na kosmodromie.
Sztab nie chce wypuścić Gugały, ponieważ narazi to na szwank autorytet milicji. Może ten autorytet ważniejszy od rudej głowy kaprala? Dla mnie nie, ale ja nie jestem obiektywny. Słychać gulgot rozlewanej benzyny. Jest trzecia. Tłum wycofuje się na zewnątrz, ludzie zbierają płaszcze, kurtki? siwy kapitan, szef posterunku zdejmuje ze ściany olejną martwą naturę 1 prosi kogoś, żeby spróbował ją wynieść. Sam to malowałem i było by mi żal - tłumaczy się.
Dwie po trzeciej. Benzyna śmierdzi potwornie. Dzwonię ostatni raz - jeśli w tej chwili nie wyjedziecie, mówię do jakiegoś milicjanta po drugiej stronie, przyjedziecie na gaszenie. Odkładam słuchawkę i natychmiast dzwoni telefon: - Wyjeżdżamy.
Wyjeżdżają, wyjeżdżają, wyjeżdżają. Część tłumu odbiega od okien w kierunku drogi, ale zostaje dość ludzi, żeby nas pilnować. Po chwili wprowadzają Gugałę. Jest pobity w widoczny sposób.
Tłum domaga się, żeby powiedział, kto go pobił, Gugała nie wie czy nie pamięta, a może wie, że nie powinien tego mówić? Napięcie ogromne, ale chwilowo nie ma niebezpieczeństwa podpalenia. Odwożą Gugałę do domu. (...)

„Są w kraju tym rachunki krzywd - śpiewał w swojej dramatycznej piosence Jacek Kleyff - 

Lecz gdy tłum będzie gonił kogoś
w siwym mundurze ślepą drogą
to póki co, uchylę drzwi
Są w kraju tym rachunki krzywd”.

Tak się złożyło, że pierwszy raz usłyszałem tę piosenkę śpiewaną przez Jacka w maju 1976 roku, na słynnym weselu Sewka Blumsztajna w Wyszogrodzie, gigantycznym zlocie przyszłych środowisk opozycyjnych, może pierwszym tak licznym, a zarazem ostatnim przed wydarzeniami w Radomiu i Ursusie, które nastąpiły kilka tygodni później.

A po radomskich i ursuskich ścieżkach zdrowia piosenka ta nabrała nowego znaczenia: z jednej strony stała się zupełnie abstrakcyjna, bo jako żywo to nie tłum gonił nieszczęsnych milicjantów, a przeciwnie, w sposób precyzyjnie zorganizowany był goniony przez szpaler bijących milicjantów - jak w najstraszniejszych czytankach z carskich czasów. Była więc i druga strona medalu: w Ra­domiu i Ursusie siano nienawiść, a co za tym idzie słodkie marzenia o zemście. Ktoś tak wrażliwy jak Jacek Kleyff wiedział to wszystko z góry.

Wydawało się, że przeganianie ludzi przez pałki musi dać taki sam efekt jak poprzednio, jak ten, którego dopracowali się carscy mistrzowie knuta, że któregoś dnia zacznie się w Polsce krwawa antykomunistyczna rewolucja. I to straszne - ale jednocześnie zabawne, że najwyraźniej spodziewało się tej rewolucji ówczesne kierownictwo PZPR: jeszcze przed ogłoszeniem stanu wojennego, a także i później, propaganda do znudzenia powtarzała o przygotowanych przez „Solidarność” listach proskrypcyjnych i zamiarze stosowania terroru wobec członków Kierowniczej Siły.

Trudne to do zrozumienia, ale dzisiaj wiadomo już ponad wszelką wątpliwość, że planów takich nie było, a jedyną ofiarą po stronie komunistycznej władzy okazał się sierżant Karos, milicjant zastrzelony podczas próby rozbrojenia go przez grupę smarkaczy. Nie było planów zemsty, nie było faktów odpowiadania terrorem na terror, ale - i tu przyczyna późniejszego dramatu - były, po ludzku biorąc, wszelkie powody, aby plany zemsty snuć i terrorem na terror odpowiedzieć.

Dramat, który później nastąpił, brał się z tego, że liderzy zwycięskiego obozu „Solidarności”, ludzie do niedawna prześladowani i dręczeni, bardzo dobrze wiedzieli, jak silne jest pragnienie zemsty, i bali się go jak ognia. Na nieszczęście byli to ludzie obdarzeni wrażliwością, wyobraźnią, poczuciem odpowiedzialności i pokaźnym bagażem wiedzy historycznej - i wszystko to kazało im obawiać się, że jeden nieostrożny krok może uruchomić mechanizmy, które mieliśmy okazję - i mamy niestety nadal - obserwować w Rumunii.

Ale to był tylko początek dramatu.
13 października 1991

Doszło jednakże na tym tle do wielu zasadniczych sporów. Warto przypomnieć, że zdecydowanym przeciwnikiem prowadzenia tych rozmów był podówczas Adam Michnik, który nawet posunął się do określenia swych przeciwników mianem „pawianów”.

Solidaryzowałem się excusez le mot- z Michnikiem, a dziś solidaryzuję się z mymi ówczesnymi poglądami - wtedy moja krytyczna ocena osób, które dały się do owych czerwono-czarnych kombinacji wciągnąć, skłoniła Ewę Milewicz, zajmującą odmienne stanowisko, do wykrzyczenia pod moim adresem dramatycznego pytania: „A co byś zrobił, gdyby wyciągnął cię z łóżka w środku nocy telefon od księdza Piaseckiego?!” Odpowiedziałem bez namysłu: „Całym swoim życiem zapracowałem sobie na to, żeby żaden ksiądz Piasecki do mnie z takimi sprawami nie dzwonił”.

Przytaczam tę rozmowę, aby uprzedzić pytanie, które dziś mógłby mi zadać Adam Michnik, gdybyśmy się przypadkiem spotkali: „Co zrobiłbyś 13 grudnia na miejscu gen. Jaruzelskiego?”
I mogłyby przecież jeszcze nastąpić szczegóły: z jednej strony Honecker, z drugiej Husak, z trzeciej Breżniew, to say nothing of the Siwak.

Otóż nie widzę powodu, żeby na takie pytanie odpowiadać. Jakkolwiek bowiem nie było tak, że marszałek Kulikow skamlał u moich drzwi: „Panie Janeczku, błagam pana, niech Pan wprowadzi stan wojenny”, a ja go zrzuciłem ze schodów i wtedy poszedł do Jaruzelskiego, to przecież mam przynajmniej tę zasługę, że mnie ów Kulikow swoich nieprzystojnych propozycji nie czynił. I nie widzę najmniejszego powodu, aby ta skromna zasługa miała mi być odjęta czy kwestionowana.

(...) muszę odwołać się do wspomnień sprzed lat bez mała dziesięciu, do miłego dolce far niente w Jaworzu, obozie internowania dla intelektualnej ekstremy.
Tam również grano w piłkę, choć w początkowym okresie nasi oprawcy - jak ich nazywaliśmy - nie chcieli się na to zgodzić i robione domowym, sposobem piłki szmacianki konfiskowali, a ugięli się dopiero wtedy, gdy po jakichś niesłychanych interwencjach internowani otrzymali prawdziwą piłkę od ks. Dembowskiego, a więc zapewne poświęconą, a w dodatku z osobistym błogosławieństwem gen. Kiszczaka.

Prawdziwy konflikt nie mógł więc rozgorzeć o piłkę, która w przypadku naszego obozu była tyleż esbecka, co klerykalna, ale że zaistnieć jednocześnie musiał, dal o sobie znać z okazji zorganizowanego przez internowanych turnieju brydżowego, w którym wzięła udział ponad polowa pensjonariuszy Jaworza. Gwoli ścisłości historycznej muszę zaznaczyć, że nie brał w nim udziału internowany Mazowiecki, który bodaj w ogóle nie umie grać w karty, ani też internowany Geremek, który preferował organizowanie pokerka we własnej celi.
Turniej brydżowy to skomplikowany problem organizacyjny, bowiem w przeciwieństwie do zwykłego brydża towarzyskiego zawodnicy muszą kolejno grać tymi samymi kartami i mówiąc najprościej wygrywa ten, kto mając takie same karty jak jego przeciwnik przy innym stoliku, zdoła ugrać więcej.

Było więc dobieranie par, system losowań, jednoczesna gra na wielu stolikach etc. - jednym słowem, ciąg czynności i zdarzeń ożywiający nudę internowania.

Jeszcześmy tego wszystkiego nie zdążyli porządnie zorganizować, kiedy grupa fundamentalistów pod wodzą internowanego Rayzachera złożyła ostry protest u komendanta, którym był wybrany przez nas internowany Bartoszewski.

Sprawa była niezwykle poważna, a internowany Rayzacher ze swoimi fundamentalistami argumentował, iż jest rzeczą niedopuszczalną, by internowani zamiast brzęczeć kajdanami beztrosko grali w brydża. Ze swojej strony proponował nam jako jedyną godziwą rozrywkę śpiewanie pieśni religijnych, czemu oddawał się z zapałem.
Komendant Bartoszewski, który sam w turnieju udziału nie brał, starał się dyplomatycznie nie zajmować stanowiska (i ostatecznie, jak Państwo wiedzą został dyplomatą), natomiast brydżyści postanowili dać fundamentalistom odpór.

W ten sposób powstał zbiorowym trudem „Hymn brydżystów Jaworza", który powinien moim zdaniem znaleźć się we wszystkich antologiach polskich pieśni więziennych:

Fabryki, kopalnie zdobywało ZOMO,
A Naród padł kata ofiarą.
Panowie w Jaworzu z lubieżną oskomą
Cynicznie wołali: szlem w karo!
0, cześć wam, panowie z Jaworza,
Za robry ugrane z rekontrą,
0, cześć wam eksperci, doradcy, doktorzy,
Za klęskę wiszącą nad Polską!
0, cześć wam, Panowie brydżyści,
Za kryzys i stan wyjątkowy,
Głodowe zarobki, koszmarne podwyżki
I Schmidta z Breżniewem rozmowy!

Niestety nie pamiętam całości naszego misternie skomponowanego hymnu, w którym każda kolejna zwrotka obrazowała coraz niższą licytację. Wprawdzie starannie zapisany tekst udało się z obozu przemycić na zewnątrz, ale już po wyjściu z internowania skonfiskowano mi go podczas którejś z rewizji i do dzisiaj nie zwrócono. Swoją drogą, Panie Ministrze Spraw Wewnętrznych, czy Panu ten tekst nadal jest niezbędny? Nasz hymn jest dla przyszłych historyków, jeśli nie literatury, to folkloru, tym smaczniejszym kąskiem, że został napisany przez dosyć szczególny zespół autorski, który zapewne nic już więcej zbiorowym trudem nie napisze - oprócz mnie do powstania hymnu przyczynili się Janusz Szpotański, poseł Stefan Niesiołowski, który podówczas z fundamentalistami od pień religijnych nie miał nic wspólnego, a nawet przeciwnie, i prof. Jerzy Holzer, którego wkład byt niewątpliwie największy. W przedostatniej zwrotce był niezapomniany rym u a Holzera: „...a naród się bronił jak lew i”/ „...bronili już tylko dwóch trefli”. Strasznie żartuję, że tyle szczegółów umknęło mi z pamięci. Na szczęście pamiętam finał:

Brutalny Leonid wciąż rzucać rozkazy,
By Polskę na lup wydać katu,
Panowie bezmyślni jak gady i płazy
We krwi bratniej grali bez atu.
0, cześć wam, panowie z Jaworza...

Jak się Państwo zapewne domyślają, chór brydżystów odśpiewał cały ten hymn pod drzwiami celi internowanego Rayzachera, zagłuszając jego religijno-patriotyczne pienia (...).

25 sierpnia 1991